БЕЛАРУСК
I
ДЗЯРЖАЎНЫ УНИВЕРС
I
ТЭТ
кафедра замежнай журналістыкі і літаратуры
РЭФЕРАТ
на тэму:
«АСАБЛІВАСЦІ ТРАНСФАРМАЦЫІ ІНФАРМАЦЫЙНАЙ ПРАСТОРЫ КРАІН ЦЭНТРАЛЬНАЙ І УСХОДНЯЙ ЕЎРОПЫ»
МИНСК, 2008
Характарызуючы сучасны стан сродкаў масавай інфармацыі Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, нельга абмінуць увагай радыкальны характар перамен у грамадскім жыцці гэтага рэгіёна на пачатку 1990-х гг. Падзеі вясны і восені 1989 г. сталі пераломнымі для былых сацыялістычных краін–удзельніц Варшаўскай Дамовы. Менавіта з гэтага часу і пачынаецца перыяд трансфармацыі
, які не завершаны і па сённяшні дзень. У дзяржавах гэтага рэгіёна грамадска-палітычная перабудова адбывалася прыкладна па аднолькавай схеме: адхіленне ад улады камуністычнай эліты (дзейнасць «Круглага стала» ў Польшчы ў красавіку 1989 г., які завяршыўся гістарычным пагадненнем прафсаюза «Салідарнасць» з камуністычнай партыяй іўрадам; адмена пазачарговым з'ездам Венгерскай сацыялістычнай рабочай партыі 7 кастрычніка 1989 г. прынцыпу дыктатуры пралетарыяту іўнясенне 90 паправак у Канстытуцыю; «ціхая рэвалюцыя» ў Германскай Дэмакратычнай Рэспубліцы ў кастрычніку–лістападзе 1989 г., якая завяршылася адстаўкай Эрыха Хонакера і разбурэннем Берлінскай сцяны, «аксамітная рэвалюцыя» ў Чэхаславакіі, якая завяршылася адменай артыкула ў Канстытуцыі аб кіруючай ролі камуністычнай партыіі стварэннем кааліцыйнага ўрада; адстаўка лідэра Балгарскай камуністычнай партыі Тодара Жыўкава 10 лістапада 1989 г.; нацыянальна-вызваленчае паўстанне ў Цімішоары і Бухарэсце 14–25 снежня 1989 г., якое завяршылася расстрэлам румынскага лідэра Мікалае Чаўшэску), правядзенне дэмакратычных выбараўі фарміравання новай інфраструктуры сродкаў масавай інфармацыі.
На пачатак 1990-х гг. прыпадае росквіт такіх арганізацый, як Саюз дэмакратычных сіл у Балгарыі, Дэмакратычны форум у Венгрыі, «Салідарнасць» у Польшчы, Грамадзянскі форум у Чэхаславакіі і інш., якія ўтварыліся з дысідэнцкіх плыняў 1960–1970-х гг. Друкаваныя органы гэтых суполак, якія раней выдавался нелегальна, напрыклад чэшская «Народная газета» ці румынская «Свабодная Румынія», пасля разбурэння старых палітычных рэжымаў выйшлі з падполля і прэтэндавалі на ролю агульнанацыянальных.
Істотнай з'явай, якая паўплывала на фарміраванне новай інфармацыйнай прасторы краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, стала заканадаўчая адмена дзяржаўнай цэнзуры і абвяшчэнне свабоды слова. Напрыклад, у Польшчы новы закон аб друку быў уведзены ў дзеянне ўжо ў красавіку 1990 г. Сістэма дзяржаўных ліцэнзій была адменена ў Венгрыі і Румыніі. У Балгарыі, Югаславіі і Чэхаславакіі распрацоўка новых законаў аб друку знарок зацягвалася. Не ў апошнюю чаргу зацягванне было выклікана страхам новых, цяпер ужо дэмакратычных урадаў, цалкам страціць кантроль, нават апасродкаваны, над перыядычным друкам.
Аднак ва ўсіх краінах рэгіёна права на выданне друкаванай прадукцыі атрымалі прыватныя асобы. І гэтая акалічнасць спрычынілася, па-першае, да пачатку ўлетку 1990 г. «інфармацыйнага бума», калі за паўгода колькасць зарэгістраваных перыядычных выданняў узрасла ў дзясяткі разоў, і па-другое, да з'яўлення тэрміна «незалежная прэса» (тэрмін падкрэсліваў перш за ўсё незалежнасць ад дзяржаўнага ці якога-небудзь іншага кантролю).
Вынікам дэмакратызацыі ў сферы СМІ стала тое, што складаная працэдура атрымання дазволу
ў дзяржаўных устаноў на выданне газеты ці часопіса, замянілася спрошчанай працэдурай інфармавання
дзяржаўных устаноў пра выданне газеты ці часопіса, вядома, пры наяўнасці фінансавых і арганізацыйных магчымасцяў.
Аднак пасля правядзення ў 1990–1991 гг. у краінах Цэнтральнай і Усходняй Еўропы свабодных парламенцкіх выбараў, фарміравання кааліцыйных урадаў (Пётры Романа ў Румыніі, Мечыслава Ракоўскага ў Польшчы) і абрання на пост прэзідэнта лідэраў апазіцыі (Іона Іліеску ў Румыніі, Лех Валенса ў Польшчы, Вацлаў Гавел у Чэхаславакіі) для сродкаў масавай інфармацыі, якія, у пераважнай большасці, актыўна падтрымлівалі гэтыя працэсы, надышоў перыяд эканамічных і тэхналагічных праблем. Журналісты са здзіўленнем высветлілі, што дэкларатыўная адмена цэнзуры зусім не азначае яе сапраўднага знікнення. Проста змяніліся рычагі ўздзеяння на рэдакцыйныя калектывы: камандна-адміністрацыйныя змяніліся спосабамі эканамічнага ўплыву, напрыклад праз выбарачныя дзяржаўныя датацыі.
Рынкавыя ўмовы 1992–1993 гг., разбурэнне гандлёвых сувязяў, якія дзейнічалі ў перыяд існавання Савета Эканамічнай Узаемадапамогі (1949–1989), паставілі практычна ўсе друкаваныя выданні, незалежна ад іх статуса, перад аднолькавымі праблемамі — рост коштаў на паперу (дагэтуль яна паступала з Савецкага Саюза па льготных тарыфах), на паліграфічныя паслугі і на паслугі распаўсюджвання. Напрыклад, у Польшчы рост кошту на паперу перагнаў рост інфляцыі — у той час як інфляцыя штогод складала 1000 %, кошт на паперу вырасл на 2000 %. У Чэхаславакіі напярэдадні распаду толькі за студзень 1992 г. кошт на перыядычныя выданні вырас у два разы, а ў чэрвені таго ж года — яшчэ на 60 %. Мінімальны тыраж, які дазваляў газетам існаваць без страт, складаў 30–50 тыс. экз. Аднак і гэтая мяжа для многіх выданняў з-за скарачэння колькасці падпісчыкаў аказалася недасягальнай.
У Балгарыі напярэдадні парламенцкіх выбараў у 1990 г. урадам была абвешчана свабодная тыражная палітыка, згодна якой кожная газета атрымлівала права самастойна вызначаць наклад і кошт аднаго экземпляра выдання. Рэдакцыі, спадзеючыся на рост сваёй папулярнасці, максімальна завысілі наклады. Аднак яны не ўлічылі пакупальніцкую здольнасць насельніцтва. З-за празмерна высокага кошту, устаноўленага газетамі, значная частка іх накладу засталася нераспраданай. У выніку — дарэмна змарнаваныя запасы паперы. За першыя пяць месяцаў 1992 г., згодна афіцыйных дадзеных, звыш 2 млн экз. газет і часопісаў засталіся нерэалізаванымі. У хуткім часе ў сувязі са скарачэннем экспартных паставак паперы пачала згортвацца і выдавецкая дзейнасць.
Прынамсі, аналагічная сітуацыя ў 1992–1993 гг. назіралася і ў беларускім друку. Рост кошту на друкаваную прадукцыю ўвясну і ўвосень 1993 г. на Беларусі пераганяў рост інфляцыі, якая складала 2–3 % удзень. Журналісты, акрамя выканання сваіх непасрэдных прафесійных абавязкаў, па загадах кіраўніцтва былі вымушаны шукаць фундатараў, якія згадзіліся б спансіраваць выдаткі на паперу і паліграфічныя паслугі. У сувязі з неспрагназаваным ростам кошту на друкаваную прадукцыю падпіска адбывалася не раз на год, як раней, а раз на квартал.
На пачатку 1990-х гг. у краінах Цэнтральнай і Усходняй Еўропы эксплуатавалася пераважна састарэлае, зношанае абсталяванне. У Чэхаславакіі 80 % тыпаграфскага абсталявання вычарпала свой тэрмін. Яшчэ больш цяжкае складвалася становішча ў Румыніі – тут адчуваўся недахоп нават партатыўных друкавальных машынак (падчас «залатой эпохі» Чаўшэску валоданне імі строга кантралявалася і абмяжоўвалася пэўным колам давераных асоб). Ні пра мікрапрацэсары, ні пра камп'ютэрныя сістэмы, якімі на той час ужо карысталіся журналісты краін Паўночнай Амерыкі і Заходняй Еўропы, у рэдакцыях краін–удзельніц Варшаўскай Дамовы тады і не чулі. Дый журналісты не мелі адпаведнай тэхнічнай падрыхтоўкі.
Змяніць такое становішча ўзяліся прадстаўнікі замежных гуманітарных арганізацый і дабрачынных цэнтраў. Іх задача спрашчалася тым, што ў чэрвені 1990 г. краіны–удзельніцы Еўрапейскай эканамічнай супольнасці значна лібералізавалі палітыку КОКОМ (Каардынацыйны камітэт па кантролю за эскпартам стратэгічных тавараў у сацыялістычныя краіны, створаны ў гады «халоднай вайны»). Адмена ЕЭС ранейшых забарон на экспарт тавараў КОКОМ у краіны Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, за выключэннем СССР, Албаніі і Югаславіі, дазволіў друкаваным і аўдыёвізуальным СМІ атрымліваць адпаведную тэхніку і, як вынік, пакрысе пераадольваць вакуум інфармайцыйных тэхналогій, увайсці ў «тэхнатронную эру».
Першапачаткова мела месца разавая дапамога з-за мяжы. Так, французская газета «Монд» перадала ў арэнду за сімвалічную плату польскай «Газеце выбарчай» спісаную ратацыйную машыну. Былыя апазіцыйныя антыкамуністычныя выданні атрымалі фінансавую дапамогу ад Фонда супраць цэнзуры: па 10 тыс. дол. перавялі на рахункі польскай «Газеты выбарчая» і чэшскай «Народнай газеты».
Аднак для паўнавартаснага пераадолення крызісу 1992–1993 гг. патрабаваліся больш важкія капіталаўкладанні. Прадстаўнікі амерыканскіх і заходнееўрапейскіх інфармацыйных карпарацый Мэрдака, Максвела, Эрсана, канцэрнаў Шпрынгера, Бартэльсмана, Баўэра і інш. выказвалі гатоўнасць зрабіць буйныя інвестыцыі ў мас-медыя краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Узамен яны патрабавалі «месца» ў інфармацыйнай прасторы гэтых краін, адпаведнае памерам свайго інвеставання. Па сутнасці, інфармацыйныя «гіганты» імкнуліся заваяваць новыя рынкі збыту сваёй прадукцыі.
Для пранікнення на інфармайцыйны рынак гэтага рэгіёна амерыканскіх і заходнееўрапейскіх карпарацый складвалася надзвычай спрыяльная сітуацыя. На працягу чатырох дзесяцігоддзяў сродкі масавай інфармацыі Польшчы, Чэхаславакіі, Венгрыі, Румыніі, Югаславіі і Балгарыі выконвалі функцыю каналаў, па якіх грошы чытачоў, тэле- і радыёгледачоў перакачваліся ў дзяржаўную і партыйныя касы. Пры гэтым камандна-адміністрацыйная сістэма была слаба зацікаўлена ў абнаўленні матэрыяльна-тэхнічнай базы, лічыла гэту праблему другараднай у параўнанні з ідэалагічным накірункам дзейнасці. У перыяд крызісу 1992–1993 гг. урады краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы дыстанцыіраваліся ад праблем СМІ, больш заклапочаныя сур'ёзнымі праблемамі ў эканоміцы. Аднак у адрозненне ад Беларусі, дзе значная большасць выданняў па-ранейшаму галоўныя надзеі ўскладала на дзяржаўныя датацыі, журналісцкія калектывы Польшчы, Чэхаславакіі, Венгрыі і Балгарыі паставіліся да прапаноў замежных карпарацый як да адзінага сродку, з дапамогай якога можна было ажыццявіць неабходную тэхнічную мадэрнізацыю.
Такім чынам, у першай палавіне 1990-х гг. адбывалася значнае інвеставанне ў мас-медыя Цэнтральнай і Усходняй Еўропы замежнымі карпарацыямі ды адначасовае набыццё амерыканскімі і заходнееўрапейскімі канцэрнамі мясцовых перыядычных выданняў, тэле- і радыёэфірнага часу.
Завяршэнне мадэрнізацыі ўсходнееўрапейскіх мас-медыя па часе супала з агульным у рэгіёне заканчэннем эканамічнага крызісу. Аднак каб больш-менш трывала ўмацаваць свае пазіцыі на айчынным інфармацыйным полі, пры ўліку моцнага канкурэнтнага фактару, супрацоўнікі ўсходнееўрапейскіх сродкаў масавай інфармацыі спяшаліся засвоіць творчыя метады работы, арганізацыі інфраструктуры і тэхналогій функцыянавання ў сваіх галоўных канкурэнтаў – амерыканскіх і заходнееўрапейскіх мас-медыя.
Як сцвярджаў галоўны рэдактар аўтарытэтнай «Газеты выбарчая», адзін з заснавальнікаў знакамітага прафсаюза «Салідарнасць» Адам Міхнік, рабілася гэта не дзеля таго, каб стварыць «з айчынных мас-медыя амерыканскую «кальку», хоць такая заклапочанасць неаднойчы выказвалася. Якраз наадварот, польскія, чэшскія, венгерскія і балгарскія журналісты імкнуліся засвоіць прафесійныя здабыткі замежных спецыялістаў, каб у будучым захаваць уласную канкурэнтаздольнасць, скарыстаць засвоеныя дасягненні дзеля захавання сваёй аўдыторыі і, як вынік, абароны інфармацыйнай бяспекі сваёй Бацькаўшчыны.
Можна спрачацца наконт таго, наколькі паспяховым і карысным аказалася засваенне і выкарыстанне замежнага вопыту. Аднак для многіх чэскіх, балгарскіх і румынскіх газет увядзенне пасад рэдактара-распарадчыка, бібліятэкара, генеральнага менеджэра, сістэмнага рэдактара, менеджэраў па маркетынгу і рэкламе, па збыце і распасюджванню тыражу і інш. дазволіла не толькі захаваць свае пазіцыі на айчынных інфармацыйных рынках, але і палепшыць фінансавае становішча рэдакцый. Ужыванне прафесійных парадаў па правядзенні інтэрв'ю, падрыхтоўцы аналітычнага артыкула і праблемнага рэпартажу, напісанні ліда і падбору эпітэтаў, асвятленні навін на тэлебачанні і па радыё — усё гэта дапамагло не толькі захаваць ранейшую аўдыторыю, але і павялічыць колькасць падпісчыкаў, гледачоў і слухачоў. А менавіта гэта лічыцца неад'емнай часткай інфармайцыйнай бяспекі дэмакратычнай дзяржавы.
У адрозненне ад сваіх заходніх суседзяў па рэгіёне СМІ Беларусі не спазналі актыўнай канкурэнцыі з боку амерыканскіх і заходнееўрапейскіх інфармацыйных карпарацый. Пра тое, наколькі цяжка нашым журналістам давялося б вытрымліваць інфармацыйнае спаборніцтва, сведчыць той факт, што і дагэтуль «Першы нацыянальны тэлеканал» і «Сталічнае тэлебачанне» з цяжкасцю вытрымліваюць канкурэнцыю расійскіх тэлеканалаў. Разам з тым Беларусь яднае з краінамі Цэнтральнай і Усходняй Еўропы глыбокая занепакоенасць праблемай «культурнага каланіялізму». Калі на Беларусі творчая інтэлігенцыя заклапочана празмернай русіфікацыяй, дык у заходніх суседзяў нашага рэгіёна грамадскія колы заклапочаны празмернай «амерыканізацыяй» побыту, размыццём пачуцця нацыянальнага гонару.
Нягледзячы на ўсе спробы захаваць інфармацыйную канкурэнтаздольнасць, супрацоўнікі тамтэйшых СМІ, а таксама шырокія колы грамадства выказваюць шчырую занепакоенасць будучыняй нацыянальнага друку, тэле- і радыёвяшчання. Напрыклад, у Чэхіі і Польшчы стала добрай традыцыяй пры фарміраванні новага ўрада пасля чарговых парламенцкіх выбараў выказваць новым міністрам патрабаванне выпрацоўкі комплекснай палітыкі ў галіне мас-медыя – палітыкі, якая гарантавала б «інфармацыйны суверэнітэт».
Прэзідэнты Вацлаў Гавел і Аляксандр Кваснеўскі, якія, згодна канстытуцыям сваіх краін, маюць прадстаўнічую, а не выканаўчую ўладу, неаднойчы выказвалі ў сваіх выступленнях занепакоенасць тым, што змест амерыканскіх, брытанскіх і нямецкіх тэлепраграм, якія займаюць шмат месца на чэскіх і польскіх каналах, асабліва рэкламы, «небяспечны для нацыянальнай свядомасці».
Таксама стала добрай традыцыяй чуць ад новых прэм'ер-міністраў абяцанні, што яны, маўляў, прыкладуць максімум высілкаў, каб спыніць «культурны каланіялізм», што яны не дазволяць замежным карпарацыям набываць час тэле- і радыёвяшчання, і г. д. Але, як сведчыць вопыт, вышэйзгаданыя дэкларацыі так і застаюцца абяцаннямі.
Для такога бяздзеяння маюцца сур'ёзныя падставы.
Па-першае, эканамічнае становішча краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы не дазваляе іх урадам і СМІ фінансава пахіснуць пазіцыі індустрыяльна развітых заходніх суседзяў у інфармацыйнай прасторы.
Па-другое, заканадаўчыя спробы «выцесніць» замежныя інфармацыйныя карпарацыі, як гэта мела месца ў Югаславіі на пачатку кіравання Слабадана Мілошэвіча, выклікае адпаведную рэакцыю ў Еўрапейскім Саюзе, стварае стэрэатып «недэмакратычнай дзяржавы» і, як вынік, шэраг санкцый, з якіх эканамічныя — яшчэ не самыя горшыя. (У дадзеным выпадку варта не забываць прафесійнае выслоўе: «Чатыры раззлаваных журналісты страшней за чатырыста жаўнераў».)
І па-трэцяе, нягледзячы на шматлікія праекты, дагэтуль у свеце не выпрацаваны універсальны комплекс законаў, які, з аднаго боку, гарантаваў бы незалежнасць сродкаў масавай інфармацыі, а з другога, «інфармацыйны суверэнітэт» краіны. Адзінае, што можа больш-менш надзейна гарантаваць, – гэта моц традыцый, якія бяруць пачатак з эпохі «індывідуальнага журналізму» ХVIII ст. Як сведчыць гістарычны вопыт ХХ ст., шчодрага на праявы таталітарызму, любое заканадаўства можа быць выкарыстана на шкоду дэмакратыі, аднак моц працяглых па часе традыцый можа істотна замінаць антыдэмакратычным праявам.
Такім чынам, для журналістаў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы рэальным застаўся адзіны шлях – шлях назапашання менавіта такіх традыцый, шлях пераўтварэння мас-медыя ў рэальную «чацвёртую ўладу», шлях абароны «інфармацыйнага суверэнітэту» высокапрафесійнай якаснай працай.
Зразумела, гэты шлях зойме не адно дзесяцігоддзе, а пакуль жа праблема «культурнага каланіялізму» застаецца досыць балючай для мас-медыя краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Каб зразумець яе сутнасць, трэба ўзгадаць знакамітае выказванне Уінстана Чэрчыля: «Той, хто валодае інфармацыяй — кіруе светам». Агучаная паўстагоддзя таму, гэтая ісціна не страціла актуальнасці і ў наш час. Бо той, хто распаўсюджвае інфармацыю ў свеце, вобразна кажучы, прывучае ўвесь свет глядзець на тыя ці іншыя падзеі яго вачыма.
Як памятаем, дзяржаўныя СМІ Беларусі ў другой палавіне 1990-х гг. адлюстроўвалі пераважна пункт гледжання расійскай уладнай эліты на падзеі ў свеце, гэтаксама і СМІ краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы адлюстроўвалі пераважна пункт гледжання на сусветныя падзеі кіраўніцтва Еўрапейскага Саюза і Злучаных Штатаў Амерыкі. Прычына тут адна і тая ж — у крыніцах інфармацыі. У сваіх паведамленнях беларускія тэле- і радыёжурналісты абапіраліся на інфармацыю, якая паступала па каналах ІТАР-ТАСС, польскія, чэскія і венгерскія — па каналах Асашыэйтэд Прэс, Юнайтэд Прэс Інтэрнэшнл, Сі-Эн-Эн, Рэйтэр, Дойчэ Прэс Агентум, Франс-Прэс і г.д.
Канцэптуальны падбор фактаў, іх трактоўка, каментарый і аналіз — усё гэта не можа захоўваць журналісцкую непрадузятасць, калі ў канфлікце задзейнічаны нацыянальныя інтарэсы «супердзяржавы» ЗША, былой «звышдзяржавы» Расіі ці індустрыяльна развітых дзяржаў ЕС.
Дапускаючы ў сваю эфірную прастору навіны замежных інфармацыйных агенцтваў, краіны Усходняй і Цэнтральнай Еўропы, па сутнасці, прымаюць і чужую трактоўку падзей. Адпаведна, грамадскую думку фарміруюць ужо не айчынныя СМІ, а замежныя мас-медыя. А пад уздзеяннем грамадскай думкі ўладныя структуры вымушаны, каб не пацярпяць паразу на будучых выбарах, прымаць адпаведныя рашэнні ў сферах знешняй ці ўнутранай палітыкі.
Такая сітуацыя не выглядае дзівоснай, калі ўлічыць, што ў другой палавіне ХХ ст. краіны Цэнтральнай і Усходняй Еўропы фактычна не мелі суверэнітэту ні ў знешняй, ні ў інфармацыйнай палітыцы. На працягу сарака пяці гадоў краіны–удзельніцы Варшаўскай Дамовы пераважна аднадушна падтрымлівалі ўчынкі СССР на міжнароднай арэне і асвятлялі сусветныя падзеі з пункту гледжання кіраўніцтва ЦК КПСС. Пасля 1990 г. сімпатыі іх уладных эліт дыяметральна змянілі накірунак — яны дэкларавалі намер увайсці ў Еўрапейскую Супольнасць і Паўночна-атлантычны саюз. Адпаведнымі сталі падтрымка ўчынкаў Злучаных Штатаў і ЕС на міжнароднай арэне ды адлюстраванне тых ці іншых падзей у СМІ.
Прынамсі, такая палітыка з пункту гледжання сучасных палітыкаў-прагматыкаў не лічыцца заганнай. Фактычная адмова ад уласнай знешняй палітыкі для Польшчы, Чэхіі, Венгрыі, Балгарыі і Румыніі, якія, у адрозненне ад Беларусі не абвяшчалі нейтралітэт, азначала вялікую эканомію сродкаў і гарантавала абарону з боку стратэгічных сюзнікаў ад знешняга ворага (маецца на ўвазе раздзьмуты ў папулісцкіх мэтах фактар «мусульманскага фундаменталізму»).
Яскравым прыкладам такой сітуацыі служыць асвятлення СМІ Цэнтральнай і Усходняй Еўропы пачатку «балканскага крызісу» — самай жорсткай еўрапейскай вайны канца ХХ ст. Распад Сацыялістычнай Федэратыўнай Рэспублікі Югаславія пачаўся, як вядома, увосень 1990 г., калі парламент Славеніі прыняў пастанову, згодна якой югаслаўскія федэратыўныя законы больш не распаўсюджваліся на рэспубліку. На рэферэндуме ў снежні 1990-га незалежнасць Славеніі падтрымалі 89 % выбаршчыкаў. Аднак гэты працэс яшчэ не разглядаўся сродкамі масавай інфармацыі краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы як пачатак сур'ёзных пераўтварэннях на палітычнай мапе кантынента. Так, «Газета выбарчая» ў рэдакцыйным артыкуле адзначала, што падобныя з'явы адбываюцца і ў СССР — савецкія рэспублікі штомесяц абвяшчалі дзяржаўны суверэнітэт, які, аднак, не меў канкрэтнага напаўнення, нават у прыбалтыйскіх рэспубліках. Польскае выданне назвала гэты цыкл «парадам папяровых суверэнітэтаў».
Яшчэ на пачатку лета 1991 г. папулярная венгерская газета «Свабода народа» заяўляла пра вялікую верагоднасць таго, што ўсе гэтыя суверэнітэты (меўся на ўвазе і рэферэндум аб незалежнасці, праведзены ў Харватыі 19 мая) так і застануцца на паперы. Чэшская «Народная газета» прысвяціла харвацкім падзеям вялікі артыкул, у якім абгрунтоўвала заяву дзяржсакратара Злучаных Штатаў Амерыкі Джэймса Бэйкера, што ЗША і іх саюзнікі ніколі не прызнаюць і не падтрымаюць незалежнасць Славеніі і Харватыі. Развал Югаславіі, падкрэслівала «Народная газета», створыць зону нестабільнасці ў Цэнтральнай Еўропе.
Аднак калі ў сярэдзіне лета 1991-га, падчас першых узброеных сутыкненняў югаслаўскай федэральнай арміі са славенскай міліцыяй, прычыну дэстабілізацыі бачылі ў «праявах сепаратызму», згодна меркаванню папулярнай газеты чэшскіх прафсаюзаў «Праца», дык напрыканцы восені тая ж «Праца» ўжо мела думку, што прычынай эскалацыі канфлікту з'яўляецца «ўзмацненне вайсковага ўціску з боку нацыянальнай (югаслаўскай) арміі».
Не ў апошнюю чаргу на змену ацэнак паўплывала рашучая пазіцыя ФРГ, якая раптоўна выступіла за міжнароднае прызнанне славенскай і харвацкай незалежнасці. Чэская ўплывовая газета «Дзённы тэлеграф» у снежні 1991 г., калі ЗША, Францыя і Вялікабрытанія асудзілі пазіцыю Германіі, сцвярджала, што ажыццяўленне нямецкай прапановы выратуе славенскі і харвацкі народы ад генацыду з боку сербаў.
Хочацца заўважыць, што трансфармацыя грамадскай думкі Чэхаславакіі (да падзелу краіны заставаўся адзін год, пра што, прынамсі, зусім не сведчылі сацыялягічныя апытанні) у дачыненні да «балканскага крызісу» супала з перыядам актыўнага пранікнення на тутэйшы інфармацыйны рынак германскіх інфармацыйных канцэрнаў Бартэльсмана і Шпрынгера. З цягам часу ўплыў нямецкіх канцэрнаў рабіўся больш важкім, у сваіх паведамленнях на знешнепалітычныя тэмы чэшскія СМІ ўсё часцей спасылаліся на Дойчэ Прэс Агентум, часопісы «Шпігель» і «Штэрн», а на знешнеэканамічныя тэмы чэрпалі інфармацыю па каналах нямецкага інфармацыйнага агенцтва «Аб'яднаныя эканамічныя службы». Да сярэдзіны 1990-х гг., згодна афіцыйных дадзеных, пад непасрэдным кантролем замежных інвестараў, пераважна, нямецкага канцэрна «Пасаўэр ной прэс» і швейцарскай кампаніі «Рынгер», апынуліся 70 % чэшскіх СМІ. Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што як на пачатку 1990-х гг., так і зараз мас-медыя Чэхіі ў трактоўцы міжнародных падзей аказваюцца блізкімі да пункту гледжання ўладнай эліты ФРГ.
Падобная сітуацыя складвалася і на інфармацыйных рынках Польшчы, Венгрыі, Чэхіі, Балгарыі – з павелічэннем долі замежных інвестыцый, пазіцыі мас-медыя краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы шчыльней збліжаліся з пазіцыямі ЗША і ЕС ў бачанні праблем і перспектыў «балканскага крызісу».
У сувязі з гэтым варта прывесці характэрны прыклад асвятлення падзей грамадзянскай вайны ў былой Югаславіі.
Прызнанне незалежнасці Славеніі і Харватыі Еўрапейскай Супольнасцю, зробленае ў студзені 1992 г. пад моцным ціскам ФРГ, падштурхнула Боснію і Герцагавіну правесці 1 красавіка таго ж года рэферэндум, на якім 63 % электарату прагаласавалі за незалежнасць. У маі Арганізацыя Аб'яднаных Нацый прызнала яе суверэнітэт разам са Славеніяй і Харватыяй. Аднак калі ў апошніх дзвюх рэспубліках ваенныя дзеянні ўжо скончыліся, дык у Босніі ўспыхнулі з неймавернай сілай і прынялі выключна жорсткі характар. Новая ўладная эліта пачала сваё кіраванне з парушэння правоў нацыянальных меншасцяў – сербаў і харватаў. У выніку баснійцы-мусульмане, якія складалі 39 % насельніцтва рэспублікі, ваявалі з сербамі-праваслаўнымі (32 % насельніцтва) і харватамі-каталікамі (18 %); сербы ваявалі з баснійцамі і харватамі, харваты – з баснійцамі і сербамі.
Напрыканцы 1992 г. здымачная тэлевізійная група журналістаў Сі-Эн-Эн прыехала ў адно з сёл каля г. Вукавар – раён працяглых баёў. Амерыканскія журналісты патрапілі ў сяло, дзе да вайны мірна суіснавалі сербы і баснійцы, пасля таго, як у ім правялі «зачыстку» спярша баснійскія, а потым сербскія ваенныя атрады. У выніку сяло ператварылася ў суцэльныя могілкі. Амерыканскія карэспандэнты знялі на стужку штабялі з цел растраляных сербаў, складзеных на ўсходняй ускраіне сяла, і вялізную магілу, у якую паскідвалі расстраляных баснійцаў на заходняй ускраіне, дый пераслалі відэаматэрыял у рэдакцыю навін Сі-Эн-Эн. Тэлесетка аператыўна распаўсюдзіла матэрыял па сваіх каналах – праз 15 спадарожнікаў на 184 млн тэлеэкранаў у 210 краінах свету. Рэпартаж трансліраваўся ў крыху падрэдагаваным выглядзе – з яго выкінулі кадры з выявай расстраляных сербаў, засталася толькі магіла з расстралянымі баснійцамі. Такім чынам, атрымаўся сюжэт не пра ўзаемную варожасць этнічных груп у Босніі і Герцагавіне, а пра выключную жорсткасць сербскіх галаварэзаў у дачыненні да мірнага насельніцтва. Гэты матэрыял неаднойчы трансліраваўся па тэлебачанні краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, адпаведным чынам фарміруючы грамадскую думку.
На Беларусі ж сітуацыя з інфармаваннем пра падзеі «балканскага крызісу» складвалася дыяметральна супрацьлеглым чынам – Беларускае тэлебачанне, спасылаючыся на паведамленні расійскіх тэлеканалаў, фарміравалі ў грамадскай свядомасці стэрэатыпы сербаў як ахвяр сепаратысцкіх сіл, Еўрасупольнасці і Злучаных Штатаў Амерыкі.
Ісціна, як звычайна, знаходзілася недзе пасярэдзіне ад гэтых супрацьлеглых пунктаў гледжання. Аднак устанавіць яе польскія, чэшскія ці балгарскія журналісты здолелі б пры адпаведным тэхнічным абсталяванні ды прафесійнай падрыхтоўцы. Пакуль жа ўсходняеўрапеёскія СМІ не могуць скласці сур'ёзную канкурэнцыю амерыканскім ці брытанскім медыякарпарацыям. Таму і вымушаны спасылацца на іх паведамленні, глядзець, умоўна кажучы, на міжнародныя падзеі іх вачыма. Такая залежнасць уласціва амаль усім краінам Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Разам з тым трансфармацыя інфармацыйнай прасторы кожнай дзяржавы рэгіёна адбывалася з улікам спецыфічных асаблівасцей гэтай краіны, яе традыцый, менталітэту, а таксама ўнутраных палітычнай і эканамічнай сітуацый.
Л
I
ТАРАТУРА
1. Кирова С.
Печать Болгарии в период переосмысления новых ценностей // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 10. 2006. № 2-3.
2. Корнилов Е.
Журналистика на рубеже тысячелетий. Ростов-на-Дону, 1999.
3. Лукьянов Ф.
"Смена власти" в Венгрии и метаморфозы "четвертой власти" // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 10. 2005. № 2.
4. Мелина А.
Радио и телевидение Польши // Вестн. Моск. ун-та. Серия 10.1993. № 3.
5. Михайлов С.
Современная зарубежная журналистика: правила и парадоксы. СПб., 2002.
|
