Қазақстан Республикасы білім және ғ ылым м инистрлігі

Қазақ инновациялық гуманитарлық - заң университеті

Чалгабаева Б.

Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі ырым –тыйымдардың тәрбиелік мәні

Диплом жұмысы

Мамандық 050102 – «Бастауышта оқытудың педагогикасы және әдістемесі» (ОАБ)

Семей 2010

Қазақстан Республикасы б ілім және ғ ылым м инистрлігі

Қазақ инновациялық гуманитарлық - заң университеті

«Қорғауға жіберілді»

«___»___________2010

Кафедра меңгерушісі

___________________

п.ғ.к. Ф.Д.Избасарова

Д иплом жұмысы

Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі ырым –тыйымдардың тәрбиелік мәні

Мамандық 050102 – «Бастауышта оқытудың педагогикасы және әдістемесі» (ОАБ)

Орындаған: Б. Чалгабаева

Ғылыми жетекші: Г.Т.Дакина, аға оқытушы

Семей 2010

Мазмұны

Кіріспе

І- бөлім. Экологиялық тәрбиенің теориялық-әдіснамалық негіздері.

1.1 Экологиялық тәрбиенің зерттелу мәселелері

1.2 Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың қазіргі бағыттары

1.3. Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық

шарттары

ІІ бөлім. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі

ырым – тыйымдардың тәрбиелік мәні.

2.1 Экологиялық тәрбиенің ұлттық тәрбиемен сабақтастығы

2.2 Экологиялық тәрбие берудегі ырым –тыйымдардың тәрбиелік мәні

2.3 Пән мұғалімдерінің экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруы

2.4 Қазақтың ырым –тыйымдарын пайдалану арқылы экологиялық жұмыстарды ұйымдастыру формалары мен әдістері

III. Эксперименттік тәжірибелік зерттеу жұмыстары

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

Қосымшалар

Кіріспе

Жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының дамуы стратегиясында көрсетілгендей, жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беруді жетілдіру педагогика ғылымында негізгі міндеттердің бірінен саналады. Ендеше, экологиялық тәрбие жұмысын мектеп жасына дейінгі балалардан бастап жүргізу – бүгінгі күннің өмірлік талабынан, табиғи қажеттіліктен туындап отырған мәселе. Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сыныптарында экологиялық тәрбие жұмысын жүргізуде мынандай екі ұстанымды басшылыққа алу ұсынылады:

1. Балаларға табиғат туралы қарапайым мағлұмат беріп, оның әдемілігін көріп, сезіне білуге үйрету арқылы рухани жан дүниесін дамыту;

2. Балалардың табиғат туралы білімдерін тереңдетіп, оның әдемілігін көріп, сезіне білуге үйрету арқылы рухани жан дүниесін дамыту;

Бұдан балалардың ізгілікті – адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда экологиялық тәрбие берудің құқықтық үлгісіне сәйкес, экологиялық тәрбие жұмысын адамгершілік, эстетикалық және халақтық педагогиканың тағылымы мол мұраларын пайдалану арқылы жүргізу қажеттілігі байқалады.

«Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім-адамзаттың жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі» - деген ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидің көрегендік сөзі егемен қазақ елі үшін де тәрбие саласындағы бағдарламаларды мемлекеттік тұрғыдан қайта көз сүзіп қараудың қажеттігін алға тартып отыр.[1]

Адамның тура және жанама іс-әрекеттерінің қатысында еліміздің экологиялық жағдайының асқындап, оның дүниежүзілік қауіпті жағдайға айналып отырғандығы бәрімізге мәлім. Сондықтан да қоғамның қазіргі талабы - әрбір адамның экологиялық сауатты, мәдениетті болуы. Осы тұста білім саласының барлық буынына экологиялық мазмұнның берілу қажеттігі туындайды. Қажеттілік экологиялық білім беру мәселесін шешуді төменнен жоғары қарай жүргізілуін, оны жеке пәндермен ғылыми негізде ұштастыра және тәжірибе жүзіне дамыта оқыту барысында, барлық мүмкіндіктерін тиімді пайдаланумен байланыстырады. Сонда бесіктен бастап, ата-анаға дейін экологиялық тәрбие, мәдениет дағдысын қалыптасу қажеттігі туындайды.

Зерттеу пәні: Экологиялық тәрбие берудегі ырым –тыйымдар.

Зерттеудің объектісі:

Бастауыш мектептерде экологиялық жұмыстарды ұйымдастыру.

Зерттеу жұмысының мақсаты:

Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруде ырым –тыйымдарды пайдалануды зерттеу.

Зерттеудің болжамы:

Егер, жеке тұлғалық бағдар негізінде ырымдармен тыйымдарды қолдануда бастауыш мектепте оқушыларға экологиялық жұмыстардың мазмұндық, ұйымдастырушылық және әдістемелік шарттарын жасаса, бұл олардың елге, жерге, табиғатқа деген көзқарасын арттырады, өйткені ол білім беру жүйесіне қойылып отырған қазіргі заман талаптарынан шығады.

Зерттеудің міндет тері :

1. Зерттеудің теориялық негізі ретінде бастауыш мектепте экологиялық жұмыстардың даму бағыттарын ашып көрсету.

2. Бастауыш мектепте сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың мәні мен ерекшеліктеріне мазмұндық сипаттама беру.

3. Бастауыш мектепте ырымдармен тыйымдардың экологиялық тәрбие беруде тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындау.

4. Бастауыш мектепте сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруды қамтамасыз ететін педагогикалық шарттарды негіздеу.

Зерттеудің әдістері :

Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерді талдау, әңгіме, әңгімелесу, сауалнама, құжаттарды талдау.

Зерттеудің теориялық және практикалық мәні :

1. Зерттеу барысында бастауыш мектепте экологиялық жұмыстардың диагностикалық деңгейі жасалынды.

2. Зерттеу мақсатына байланысты әдістермен әдістемелерді практикалық іске асыру жолдары жүйеге енгізілді.

Зерттеуде қолданылатын әдістермен әдістемелер: Зерттелетін мәселе бойынша философиялық, психологиялық - педагогикалық тәжірибені зерттеу; констатациялық эксперимент: қалыптастырушы және тексеру кезеңдері; Бақылау, әңгімелесу, сауалнама.

Зерттеудің кезеңдері: Бірінші кезеңде – зерттеудің ғылыми аппараты айқындалып, тақырыптың теориялық мәселелері тұжырымдалды.

Екінші кезеңде – эксперименттік зерттеулердің мазмұны анықталып, қалыптастырушы эксперимент жүргізілді.

Үшінші кезең – зерттеу нәтижелері жүйеге келтірілді, талдау жасалды. Зерттеудің қорытындысы жасалды.

Зерттеу базасы: Бастауыш сынып оқушыларымен ата аналары

Дипломдық жұмыс құрылымы : кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттермен деректер тізімінен тұрады.

І- бөлім. Экологиялық тәрбиенің теориялық-әдіснамалық негіздері.

1.1 Экологиялық тәрбиенің зерттелу мәселелері

Экология – жоғарыда аталған қарым-қатынастарын реттеп тұратын принциптерді анықтауды, қарастыруды мақсат ететін ғылым деген америка ғалымы Э.Макфедьен. Қоршаған ортадағы үйлесімділіктің бұзылуы адамзат пен табиғаттың, қоғамның экономикалық құлдырауына, қоғамның бірті-бірте күйреуіне әкеліп тірейді.

Бұл ғылымғы алғаш қызыға қараған Аристотель болса, оның оқушысы «Ботаниканың әкесі» атанған Теофраст өз еңбектерінде өсімдіктерге де топографиялық, географиялық жағдайлардың ықпал ететінін, климат пен ауа райының, өсімдіктердің өсуіне, жемісінің түсуіне, гүлінің исіне де әсер ететінін атап көрсеткен. Екі мың жыл бойы өсімдіктер мен жан-жануарлардың қоршаған ортамен байланысы зерттеліп келген. Табиғатты үнемдеу туралы пікірді айтқан Карл Линней болғанымен, экология сөзін алғаш австрияның ғалымы – Э.Геккель болды (ботаник, зоолог, морфолог, биолог, эколог) Ол «Экология – табиғатты үнемдеу туралы ғылым» деп анықтаған және экология - организм мен қоршаған ортаның бір - біріне қарым – қатынасы туралы жалпы ғылым деп түсіндірген.

Экология (грек оікоs – үй, мекен, және … логия) – тірі организмдердің тіршілік ортасымен арақатынасын зерттейтін биология ғылымына «Экология» терминін 1866 жылы биолог Э.Геккль ұсынған. Экологияның негізі организм мен ортаның бірлестігі және организмдердіңэволюциялық процесінде өзгеруі деген ұғымнан туындаған. Қазіргі экология ортаның жеке әсерлерінің және олардың жиынтығының өсімдік пен жануарлар организміне тигізетін әсерін популяция санын сақтау жолын, оның құрылымын, биогеоценоз және экосистема әрекеттері заңдылықтарын т.б. зерттейді.[2] Біріккен Ұлттар Ұйымының шешімі бойынша жыл сайын маусым айының бесінші жұлдызы қоршаған ортаны қорғаудың бүкіл дүниежүзілік күні деп аталып өтілуде. Қазіргі кезде барлық елдерде бүкіл адамзат қауымына, оның ішінде жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беруге ерекше көңіл бөлінуде.

Педагогикалық бұл бағыттағы соңғы жылдардағы ізденіс, зерттеу нәтижелері (Я.С.Сабаев, Л.А.Родова, А.П.Момотова) жастардың табиғат қорғау жұмыстарына белсене қатысатынын дәлелдейді.

Табиғатты қорғауға бағытталған тәжірибелік жұмыстарды ұйымдастыруда балалардың жас шамасын және олардың психологиялық ерекшеліктерін ескерудің мәні зор. Жас ұрпаққа экологиялық тәрбие беруді барлық тәрбие саласы бойынша кешенді жүргізіп, әрбір жұмыстың нақты мазмұнына сүйене отырып, іске асыру қажет.

1974 жылы америка экологы Гарри Коммонер «Замкнутый круг» деген кітабында төмендегі экологиялық тәрбие берудің бірнеше заңдылықтарын атап көрсеткен болатын.

Міне, осы заңдылықтар бүгінгі таңда да көкейкесті заңдылықтар. Оны оқып үйрену, түсіну әр адамның міндеті.

Бүгінгі таңда табиғат – анаға тіземізді батырып, көкірегін қарумен тілгілеп, қопарыс жасап, ойран салудан табиғат әсемдігінен, үйлесімділігінен айырылды, экологиялық дағдарыс жекелеген ел көлемінен асып, бүкіл әлемдік қасіретке, проблемаға айналып отыр. Біздің елімізде 160-қа жуық қала күрделі экологиялық жағдайда – табиғи орта ластанған. Аралдай теңіз жоғалып кетуі қаупінде тұр. Өзен суларында 20 есе ратық мұнай, т.б. зиянды өнімдер бар. Бүгінгі таңда табиғатты қорғап қалу шешуін талап етіп отырған мәселе. Атап айтсақ, ол Арал тағдыры. Арал теңізінің суының тартылып, балығының азайғаны дүние жүзінде сирек кездесетін жағдай. Онда 34 түрлі балық болған, қазір олардың бәрі жойылып бітті.

Табиғат – ананы қорғау – адамзаттың парызы. Осыны жас ұрпаққа ұғындыра тәрбиелеу – мектептің (орта, орта арнаулы, жоғары мектептің) міндеті.Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жолына түскеннен бастап, халыққа білім беру, тәрбие беру саласында жүргізген саясатында мына екі жағдайды үнемі ескеріп отырады. Оның біріншісі, Кеңес одағы құрамында болған жылдарда халыққа білім беру, тәрбие беру ісінде жинақталған құнды тәжірибені мүмкіндігінше пайдалану, екіншісі тәуелсіздікке байланысты мемлекеттің қоғамдық-саяси құрылысы мен экономикасындағы қайта құруларды ескере отырып халыққа білім беру, тәрбие беру саласын да тиімді жаңалықтарды кеңінен енгізу.

Осы жағдайларға сәйкес білім беру, тәрбие беру аймағына алдыменен жаңаша ғылыми тұрғыда қарау қажет болды. Қазақстанда енді ғана қалыптасып келе жатқан экологиялық, саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайларды ескере отырып, Қазақстан мектебінің үлгісі-моделі жасалды. Бұл модель Қазақстан Республткасының дүниежүзілік білім кеңістігіне елдің және мемлекеттік тіл мен қазақ халқы мәдениетінің қажеттілігі мен дамуын, сондай-ақ Қазақстандағы басқа да халықтардың тілдері мен мәдениетін сақтауды және дамытуды қамтамасыз етуі тиіс еді.

Ескеретін бір жағдай, 1991 жылдың соңына дейін, яғни Қазақстан Кеңес одағы құрамында болған кезде халыққа білім беру, тәрбие беру саласына қатысты нормативтік негіздер мен заңдар одақтық талаптарды ескере отырып жасалған болатын, сондықтан да оларда ұлттық ерекшеліктерге көңіл бөлінбеді. Осыны ескере отырып Қазақстан Үкіметі республиканың тәуелсіздігі жарияланысымен іле-шала 1992 жылы 18 қаңтарда «Білім туралы» заңды қабылдады, онда тәуелсіз мемлекеттің орта білім жүйесінің мақсаты мен міндеттері анықталған еді. Бұл заңда білім берудің басты міндеттері-жеке тұлғаны ұлттық және дүниежүзілік мәдениеттің адамзат жинаған құндылықтарына тәрбиелеу, сонымен қатар оның қалаған мектебінде, қалаған тілде оқуына мемлекет қажетті жағдай жасайтыны атап көрсетілді. Заңға байланысты білім беру, тәрбие беру мекемелері жоғарыда жасалып келген ұсақ қамқорлықтан құтылып, оқыту мен тәрбиелеудің бағдарламаларын, формалары мен әдістерін өздігінше таңдауға заң жүзінде мүмкіндік алды. Мұның өзі білімнің мемлекеттік емес секторының дамуына, білім саласына қызмет көрсету рыногінің ұлғаюына мүмкіндік жасады. Түрлі мамандыққа баулитын лицей, гимназия сияқты жаңа типті оқу орындары пайда болды, жеке пәндерді тереңдетіп оқытатын мектептер саны көбейді.

Өркениетті елдердің экологиялық тәрбие беру және табиғатты қорғаудың жалпы стратегиясын жасап белгілеуі, соған байданысты іс-шараны үйлестіріп отыруы Біріккен Ұлттар Ұйымының білім беру, ғылым мен мәдениет (ЮНЕСКО) жөніндегі мәселелер деңгейінде жүзеге асырылып келеді. Сол себепті ЮНЕСКО-ның Бас директоры Ф.Майор экология мәселесін барлық оқу бағдарламасына өзек ете отырып, оны мектепке дейінгі мекемелерден бастап жоғары оқу орындарына дейін жүргізу, мұғалімдер мен басқару аппаратын осы бағытта дайындау экологиялық проблеманы шешудегі ең маңызды фактор болуы тиіс деп есептейді. Оның «біздер, адамдар – табиғаттың бөлшегі, біз өз ағаштарымыз бен өзендерімізді, егістік пен орманымызды жанымыздай сүйе білуге тиіспіз, осы қарапайым қағиданы әрбір бүлдіршіннің бойына сіңіре білмесек, онда қоршаған ортаны қорғаудағы қазіргі қол жеткізіп жүргеніміз тек жадағай түсінік болып қала береді», - деген болатын.

Алғаш рет ғылыми әдебиеттерде табиғат қорғауды педагогикалық проблема деп көрсеткен профессор В.Н.Скалон: «Гүлденген табиғат арман емес, бұл – шындық, бірақ оны сақтау көбіне бізге, біздің балаларымызды тәрбиелеу іскерлігімізге байланысты» - дей келііп, - «Баланы жастайынан тірі затты аяушылыққа дағдыландыруға тиістіміз, мейлі ол жануар болсын, мейлі ол өсімдік болсын» - деген еді.

Бүгінгі таңда халық ағарту саласы алдына жаңа да биік талаптар қойылып отыр. Жеткіншек ұрпаққа біліммен жан-жақты тәрбие беруді одан әрі жетілдіру ісін түбегейлі жақсарту міндеті тұр. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында мемлекеттік маңызы зор шаралар қатарында оқу-тәрбие ісі де терең талданып, мектеп реформасына байланысты көтерілген мәселелерді шешуге мүдделікпен қарап, мазмұнды жұмыспен ат салысу керектігі атап айтылды. Республикамызда білім беру жүйесінің міндеттерін ойдағыдай шешу, заңда атап көрсетілгендей, бүкіл тәрбие ісін жинақты жүргізуге, идеялық-саяси, еңбек және адамгершілік тәрбиесінің тығыз бірлігін қамтамасыз етуге байланысты. Егер оқу-тәрбие барысының даму кезеңдеріне бір сәт көз жіберіп қарасақ, қазақ мектептерін былай қойғанда, алғашқы кездерде орта білім беретін орыс мектептерінде сыныптан және мектептен тыс жұмыстардың ролі тіптен жоқтың қасы болды. Тек алпысыншы жылдарда ғана бұл жұмыстар Қазақстанның түпкір-түпкірінде орналасқан барлық ауыл, қала мектептерінде шұғыл қолға алына бастады. Оқушылар шығармашылығын дамытуда сыныптан, мектептен тыс жұмыстар үлкен рол атқарады. Ол үшін сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды ұйымдастырудың ең тиімді деген түрлері мен әдістерін іріктеп ала білудің маңызы өте зор. Сыныптан және мектептен тыс жұмыстар белгілі бір пән бойынша білім негіздерін оқушыларға үйретіп қоймайды, сонымен қатар болашақ жастарды өмірге әзірлеп, мамандықты еркін таңдай білулеріне көп септігін тигізеді.

Экологиялық білім беру бағдарламасы. Ол білім беру ұйымдарымен республикалық басқа да мекемелерінің үздіксіз экологиялақ білім беруге бағытталған қызметін қолдап, үйлестіруді мақсат етеді.

Білім беру саласы бойынша қабылданған осы және басқа да бағдарламалардың орындалуын үкімет, білім және ғылым минстрлігі, өкіметтің жергілікті органдары үнемі бақылауға алған. Үкімет олардың орындалу барысында мониторинг жүргізіп отырады.

Халықтық тәрбие хатқа түскен ереже күйінде емес, тәжірибелік негізінде жұрттың этникалық мінезінде қалыптасады. Болашақ ұрпақты табиғат сырын ұғып – түсініп, онымен жақын қарым – қатынаста болуға тәрбиелеуге ерекше мән берген ата – бабаларымыз өмірдің өзінен қалыптасқан кейбір салт – дәстүрлерді елеп – екшеп, жақсысын санада сақтап, жаманынан жирендіріп отырған. Мәселен, күнделікті тұрмыс – тіршілікте «обал - сауап», «ынсап - қанағат» қағидаларын берік ұстаған олар табиғаттың ешқандай жанды – жансыз туындыларына қиянат жасамаған. Табиғатпен үйлесімді қарым – қатынас жасаудағы дәстүрдің озық үлгілерін кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдырған. Халық даналығынан туған «Орман – жер сәулеті, ел дәулеті», «Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын», «Күте білсең, жер жомарт», т.б. аталы сөздер бала құлағына жастайынан сіңіп, ұлттық рухын қалыптастырады.[3]

Табиғат жайындағы ақындардың мұндай жан айқайы, өнегелі өсиеттері – баланың экологиялық мәдениеті мен жан дүниесн дамытуда баға жетпес дүниелер.

Ал, көрнекті ағартушы М.Жұмабаев «балалық шақта алынған әсер ер жеткенде адамның ақалының, ой-пікірінің һәм мінезінің қандай дәрежеде болуына негіз салады»,- деді. Балаға кішкене кезінде табиғат әсері күшті болатындығына ерекше мән беріп, «жаратылыста неше түрлі сұлулықтың бәрі бар. Бала бұлақтың былдырын, судың сылдырын, жапырақтың сыбдырын, орманның күңіренгенін, теңіздің гүрілдегенін естісін, жымыңдаған жұлдыздар себілген көк шатырды, түрлі-түсті кемпірқосағын, буыны жоқ бұраңдаған қайыңды көрсін. Жаратылыс сұлу.Бала сол сұлу жаратылыстың құшағында болсын. Осылайша балада сұлулық сезімдері еріксіз оянады» - деген тұжырым жасайды. «Әрине, жас кезінен табиғат сұлулығынан әсер алып өскен баланың оны аялай білу сезімі де қатар дамитындығына шек келтіруге болмайды» деп жазды.

Ағартушы айтып отырған мұндай сезімдер мектепке деиінгі мекемелер мен баланы мектепалды дайындау сыныптарынан басталып, әрі қарай жалғасын тапқанда ғана нәтижелі болары сөзсіз. Сонда ғана бала бойындағы табиғаттан алған әсерлі сезімі есейе келе оның қоршаған ортаны қадірлеуімен, оған деген қамқорлық сезімімен ұштасуына , сөйтіп экологиялық тәрбиенің алғашқы нышаны қалыптасуына жетелейді.

Республика бойынша оқушылардың мектепте, оқу орындарында білім алуы, мектептердің ішкі жағдайының жақсаруы, техникамен, көрнекті-құралдармен, жиһаздармен жабдықталуы біршама шешілген мәселе. Дегенмен оқушылардың мектептен кейінгі бос уақытын тиімді ұйымдастыру, олармен жүргізілетін сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарын нақты жоспарлау, бағдарламалар жасау күні бүгінгі дейін өз шешімін таппай келеді. Соның салдарынан байқаулар, кездесулер, көрмелер тек қана наухандық сипат алып отырған сыңайлы. Оқушылардың мектептен тыс уақытының көптігі белгілі. Алайда, сол бос уақытты тиімді пайдаланбауынан жастар арасында келеңсіздіктер мен ірілі-ұсақты қылмыстардың кездесіп жататыны кім-кімді болса да алаңдататыны ақиқат. Бұған айғақ ретінде «Бөбек» қорының президенті Сара Назарбаеваның тәртіп сақшыларымен өткізген кеңесінде үлкен ділгірлік болып көтерілді. Оқушыларды темір тордың ар-жағында ұстағанша, тәрбиені күшейту керектігі айтылды. Ендеше, мектептен тыс мекемелерде жүргізілетін сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының мән-мазмұнын арттырмай, тәуелсіз еліміздің ірге тасын биіктетіп, бекітетін жастарды табу қиынға соқпақ.

1.2 Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың қазіргі бағыттары

Табиғат адамзаттың өмір кешуіне мүмкіндік тудырып, жер – ана елді асырап бағып, орман – тоғай елге дәулет ретінде, су, ауа райы денсаулықтың кепілі ретінде көрініс тауып отырғанын халық даналығы дөп басып түсіндірген.

Табиғат – ана адамзатты осыншама байлықпен қамтамасыз етіп, өсріп - өрбітіп отырғанда, адамзатта өз тарапынан оған қамқор болуы парыз. Көл-көсір табиғат байлығын үстемелеп молайтып, ұқыптап пайдалану, көзінің қарашығындай сақтау, жанашырлықпен қорғау әр адамның міндеті.

Жаратылыс әлемінің сұлулығы, байлықтары, әлем мен кеңістіктің құдіретті рухы адамзаттың көңіл-күйін, денсаулығын, оған деген құштарлығын, ынтықтығын, сүйспеншілігін дамытады. Сондықтан табиғат пен адам арасындағы үйлесімділік диалектикалық дамудың көзі болып есептеледі. Өйткені, экология адам баласының өмір сүруіне, жалпы планетаның амандығына әсер ететін ғылым ғана емес, ол тірі организмдердің, өсімдіктер мен жануарлардың, хайуанаттардың да ортамен қарым – қатынасын зерттеуге бағытталған ғылым.

Экологиялық тәрбие бала шақтан басталуы тиіс. Баланың алғашқы қалыптасуы, көзқарасының, азаматтық санасының жүйеге түсуі экологиялық жауапкершілікті сезіну мен бірге тәрбиеленуі керек. Түпкі мақсаттың бірлігі жүргізілетін оқу -–тәрбие жұмыстарының жүйелілігін, оқу, тәрбие мазмұнының құралдарымен әдістерінің бір жүйеге ыңғайлануын қарастыруды талап етеді. Оның бәрі табиғатқа біртұтас көзқарасты қалыптастырып, жас адамның бойында қамқорлық, аяушылық, жауапкершіліік сезіміін оятады. Жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру міндеттерін шешу, олардың қоршаған ортаны ой және сезім арқылы түсініп, тәжірибелік іс - әрекеттерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Теориялық таным мен эмоциялық сезіну және тәжірибелік белсенділік балалардың табиғатпен қатынасының әртүрлі жақтарын қалыптастыруды қамтамасыз етеді.

Экология тек биология ғылымының саласы ретінде қаралу шеңберінен шығып, қазір көптеген ғылым салаларының басын біріктіретін синтетикалық ғылымға айналды.

Барлық ғылым салалары мен экономикалық шаруашылық жұмыстарын жүргізушілердің негізгі қызметі қоршаған ортаның байлығын ысырап етпеуге бағытталуда, өйткені табиғат адам мен оның мүддесіін қорғайтын ғылымның бәріне де ортақ.

Қоршаған ортаның бірлігін үйретудің тұтас жүйесі бұл саладағы негізгі проблеманы туған өлкенің жануарлары мен өсімдіктері дүниесінің байлығын сезіну мен қорғау, оны адамның айналамыздағы табиғаттың басты өзгешелігі ретінде түсінуі, басты идеяны, табиғат адам өмірініің негізгі көзі, адам еңбек ететін, демалатын орын, адамның еңбегі, оның тұтастығын сақтауға арналатыны және экологиялық ұғымдарды айырып алуды қажет етеді. Әрбір азамат өзін қоршаған ортаның құрылысын, оның ерекшеліктерін, заңдылықтарын, оларды бұзбай сақтаудың жолдарын, табиғатты қорғаудағы өзінің жауапкершілігін білуге міндетті.[4]

Экологиялық тәрбиенің мақсат міндеті жас ұрпаққа өзі мекен еткен табиғи ортаның әсемдігін, мөлдірлігін көре, түсіне, сезіне, сүйе білуге үйрету, тұнық ауасын бұзбауға, үйлесімділігін сақтауға, қамқорлықпен, жанашырлықпен, мейрімділікпен, сезімталдықпен, қатынас жасауға тәрбиелеу. Табиғат қазынасын ұқыпты пайдаланып, аялауға, үнемдеп жұмсауға үйрету. Жас ұрпаққа табиғатты қорғау мен байлығын ысырап етпеудің ғылыми негіздерін, басты заңдылықтарын үйрету.

· Дүниедегінің бәрі барлығымен байланысты.

· Дүниедегі бар материя жоғалмайды, бір орыннан екінші орынға (желмен, сумен, т.б.) ауысады, бір молекулалы формадан екнші формаға айналады.

· Табиғат бәрінен де артық біледі.

· Ешнәрсе тегін істелмейді, бәрінің де өтеуі болады. Ұтыс, ұтылыс болмайды.

· Шындық тазалайды. «Шындықтың маңдайы жарық».

Экологиялық тәрбие берудегі осы біртұтас байланысты шартты түрде бөле отырып, ең соңғысына, балалардың табиғатты жаңартуға бағытталған тәжірибелік іс – шараларының кейбір педагогикалық аспектіісін қарастырамыз.

Ол төмендегідей экологиялық міндеттерді жүзеге асырады:

1. Табиғи ортаны сақтау: жануарларға, құстарға, балықтарға қамқорлық жасау, қоректендіру, ұялар жасап, оны орнату.

2. Табиғи ортаны жақсарту: алаңдарды көгалдандыру, бұлақ көздерін ашу, айналасына ағаш егу, көшелерді, аулаларды, айналаны көгалдандыру.

3. Эстетикалық бағалы өңірлерді сақтау.

4. Экологиямен айналысқан ғалымдардың еңбектерін оқып үйрену.

5. Экология тақырыбына кештер, кездесулер, кітап оқушылар конференцияларын өткізу.

6. Экологиялық тақырыпқа дәрістер, әңгімелер, баяндамалар, сұрақ-жауап кештерін өткізу.

7. Орта арнаулы оқу орындарында табиғатқа экскурсиялар ұйымдастыру, викториналар жасау, шештіру.

8. «Невада – Семей қозғалысы» туралы әңгімелер циклын ұйымдастыру.

Тәрбие –халықтың ғасырлар бойы жинақтаған іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүние танымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру. Қазіргі қоғамның саяси және экономикалық жағдайының өзгеру кезінде, әлеуметтік үлкен өзгерістер байқалуда. Оның өзі қоғамда үлкен проблемаларды тудырады.[5] Мысалы:

1. Қоғамда әлеуметтік жағынан адамдар бай, кедей болып бөлінгені анық байқалуда;

2. Көпшілік жанұялық бірлігінің, түсінушілігінің бұзылуы;

3. Жасөспірімдер арасында қылмыстың, нашақорлықтың өсуі;

4. Жұмыссыздықтың әлі де белең алуы;

5. Діни ұйымдардың кобеюі;

6. Халықаралық экстремизм мен терроризмнің өрлеуі;

7. Өз ана тілін, ұлтының салт-дәстүрін үйренуге ынта-жігердің аздығы.

Қоғамның осы кездегі қалыптасқан келеңсіз жағдайлары тәрбиенің мектепте, жанұяда, қоғамда бүгінгі таңда ерекше орын алатындығын көрсетеді. Осы мәселелерді ескере отырып болашақ егеменді елдің азаматын тәрбиелеуде мынадай мақсат қою керек: дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар ожданы мол, еңбекқор, іскер, өзін-өзі сын көзбен қарап дамыта алатын, саяси экономикалық жағынан жетілген, өмірде кездескен қиыншылықтарды шеше білетін бойында игі қасиеттері бар адамдарды тәрбиелеп шығару. Осыған орай оқушыны жан-жақты мәдениетті тұлға етіп қалыптастыру үшін сыныптан және мектептен тыс жұмыстардың жүйелі құрылуына ерекше көңіл бөлген жөн.

Жеке тұлғаның қалыптасып дамуы үздіксіз сипатта болатыны бізге мәлім. Оның жүзеге асуы тек сабақ жүйесінде ғана емес, сабақтан тыс жүргізілетін әр түрлі тәрбиелік әрекеттермен ұштасады. Ол әдетте сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыс болып бөлінеді. Олар тәрбие берудің жалпы жүйесінің ажырамас бөлігін құрайды. Оқушылармен оқудан тыс жүргізілетін бұл тәрбие жұмыстарының мақсаты-сабақ үстінде жүзеге асыратын тәрбие міндеттерін толықтыру және тереңдету, олардың қабілеттерін неғұрлым толық ашу, белгілі бір нәрсеге қызығушылығы мен ынтасын ояту, қоғамдық белсенділіктерін шыңдау, бос уақытын дұрыс ұйымдастыруды көздейді.

Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарының маңызы, тәрбие үрдісінің бірізділігін қамтамасыз ету. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарының дәстүрлі қалыптасқан түрлері өте көп. Оны таңдау тәрбиенің жалпы немесе жекелеген оқушылардың тәрбие міндеттеріне байланысты атқарылады.

1. Тақырыптық сынып сағаттарын өткізу және оған дайындық жұмыстарын ұйымдастыру: қабырға газетін шығару, альбом жасау, плакаттар, лозунгтар әзірлеу, нақыл сөздер жазу, оқушыларға ән, би, күй, тақпақ оқуды үйрету.

2. Қызықты кездесулер, кештер, ертеңгіліктер өткізу (ақын-жазушылармен, әртістермен, соғыс ардагерлерімен және интернационалдық жауынгерлермен).

3. Сыныптағы саяси хабарламаның жүргізілуін ұйымдастыру: тақырыптық, шолулық, жедел хабар.

4. Әр түрлі тақырыпта ән айту, би билеу, өлең оқу, сурет салуға арналған байқауларды ұйымдастыру

5. Оқушылардың қолымен жасалған шығармашылық жұмыстарына сай көрмелер өткізу.

6. Көңілділер мен тапқырлар клубы байқауларының жұмысын жүргізу.

7. Оқушылармен ток-шоу, дөңгелек стол, пікір талас, әңгіме түрінде тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру

8. Спорттық жарыстар өткізу: шахмат, дойбы, тоғыз құмалақ, волейбол, баскетбол, футбол, шаңғы тебу т.с.с.

9. Оқушылардың оқудан тыс қызықты кітап, газеттер мен журналдар оқуын, оны өзара талқылауын, пікір алысуын ұйымдастыру

10. Әдебиет пәні және мектеп кітапхана қызметкерімен бірлесе отырып оқырмандар конференциясын өткізіп отыру.

11. Мектептегі үйірме жұмыстарына оқушылардың талап-тілектері, спорттық, өлке тану, жас техниктер т.б.

12. Үйірме жұмыстарының нәтижесіне сай байқаулар, олимпиада, жарыстар өткізу.

13. «Атамекен» бағдарламасына сай жұмыстарды жүргізу.

14. Мейрам күндерін, Республиканың атаулы мейрамдарын атап өту.

15. Сынып жиналыстарын өткізу.

16. Оқушылардың сыныптағы, мектептегі кезекшілігін, жалпы тазалыққа қатысуын, кабинетті жабдықтау, темір сынықтарын жинау, оқу-өндірістік алаңын жөндеу, мектеп маңайын тазалау, безендіру, сенбіліктерге қатысу секілді қоғамдық пайдалы жұмыстарын ұйымдастыру, олардың нәтижелеріне талдау жасап отыру.

17. Мұражайларға, көрмелерге, демалыс-мәдени орындарға, кино, театр, өндіріс орындарына саяхат жасау.

18. Соғыс, еңбек ардагерлеріне, жалғызлікті қарттарға көмек көрсету жұмыстарын ұйымдастыру.

19. Оқушылардың қысқы, жазғы демалыстары кезінде мәдени жорықтарын ұйымдастыру.

20. Мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жұмысына қатысу.

Баланың жеке тұлға болып қалыптасуына тәрбиенің табиғаттың қатысында, табиғат арқылы берілуіне байланысты екендігін бүгінде ғылыми педагогикалық зерттеулер дәлелдеп отыр. Табиғатпен қарым-қатынас баланың ойлау, есте сақтау, бақылағыштық қабілеттеріне, сана-сезімінің жылдам өсіп жетілуіне, түйсігіне т.б. оңды әсер ету мүмкіндігі шексіз. Себебі, Адам табиғи тірі ағзаның бірі. Адам өзінің болмысы мен игерген білім жүйесі нәтижесінде өзін кейінгі өмір кезеңдерінде көрсете алады.

Кейінгі кездегі мектептерге арналып шығарылып жатқан жаңа оқулықтарда экологиялық түсініктер беріліп жүр. Себебі, жоғары мектеп өзінің іргетасы саналып жүрген орта мектептерден сапалық өзгерістерді талап етеді. Кезкелген пәнді оқытуда, ондағы тақырып материалдарының мәтінінің мазмұнын баяндағанда, түсіндіргенде оған табиғатты қорғау және көркейту шараларын үйретуді көздейтін, табиғат байлықтарына жауапкершілікпен қарайтын, яғни экологиялық білімді орнықтырудың мүмкіндіктерін арттыратын педагогикалық іс-әрекет қажеттіігі туындайды. Осы қажеттлік қанағаттандырылса ғана тұлғаны экологиялық тәрбиеге қалыптастыру үрдісінің алғашқы сатысы жүзеге асырылды деуіміізге болады. [6]

Оқу үрдісі тәрбие үрдісінің құрамдас бөлігі ретінде жалпы мақсаттан бастау алып, ортақ белгілі бір талаптарға жүгінетіні белгілі. Сондықтан да мектеп қабырғасында жас ұрпаққа экологиялық білім ме тәрбие берудің мақсаты – білім мен білікті қалыптастыру ғана емес, ол тұлғаның дүниетанымын дамытып, жан – жақты етіп тәрбиелеу.

Сабақ оқу үрдісіндегі тәрбие жұмысының шешуші құраушыларының бірі болғандықтан, экологиялық білім берудегі оқу және тәрбие жұмысы біртұтас екендігі өзінен-өзі белгілі. Бастауыш сыныптардан бастап біліім беру үрдісінде аймақтық, ұлттық, географиялық ерекшеліктерді негізге ала отырып, экологиялық білім иен тәрбиені пәндермен өзара сабақтастыра, бір-біріне кіріктіре отырып беруді қалыптастыру қажет.

Жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беруде халықтық педагогиканың алатын орны ерекше. Себебі, ол тариха тәлімдік тәжірибелердің мәйегі ретінде ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде беріліп келе жатқан, іскерлік пен дағдылардың, салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың жиынтығы.

1.3. Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық шарттары

Сыныптан тыс экологиялық жұмысының түрлері көп. Қандай формада жүргізуді сынып жетекшісі таңдап алады. Сыныптан тыс экологиялық тәрбие жұмыстарының мектеп баспасөз кғонференциясы, мектеп радиогазеті, конкурстар тақырыбы, ауызша журналдар, белгілі тақырыпқа әңгіме өткізу сияқты мәселелер жатады. Бұлардың әрқайсысын тақырыбына қарай түрлендіріп отыру жетекшінің шеберлігіне байлаысты. Шамамен осындай тақырыптарға үлгі материалдар беріледі және тақырыптық тізімдер көрсетіледі. Материалды тауып, оны жоспарлап алу- әр жетекшінің міндеті. Сабақтан тыс уақытта оқушылармен ұйымдастырылатын жұмыстарға қойылатын негізгі талаптар мыналар: оқудан және сабақтан тыс жұмыстардың етене бірлігі, оқудан тыс уақытта әрбір оқушыға оның мүддесін, бейімділігі мен қабілеттілігін ескере отырып, пайдалы іс тапсыру; жоғары идеялық пен мақсаттылық, қоғамдық пайдалы бағыттылық, сан алуандық, тартымдылық, сыныптан және мектептен тыс істердің романтикасы; оқушылардың өзін- өзі басқару ұйымдарының рөлін арттыру; мектептердің, мекептен тыс мекемелер мен ұйымдардың өзара әрекеті; оқушылардың сабақтан тыс уақытын ұйымдастыруға жұртшылықтың, ата- аналардың қатысуы болып табылады.

Оқудан және сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың оқушылармен етене бірлігі. Сыныптан тыс уақытта оқушылардың белгілі мақсаттағы іс- әрекеті бүкіл тәрбие жүйесіндегі құрамды бөлік болып табылады. Сыныптан тыс экологиялық жұмысының нәтижелері мектеп оқушыларының білімге деген құмарлығы, қоғамдық істерге қатысу талабының қаншама дамығандығымен анықталады. Сыныптан тыс экологиялық жұмысы едәуір дәрежеде сабақ үстінде басталады да, сол жағдайдың өзінде оның логикалық жалғасы болып табылады. Оқыту әдістері неғұрлым жетіле түскен сайын үйірмелерді, конкурстарды, олимпиадаларды және т.б. ұйымдастырудың да қажеттігі соғұрлым арта түседі. Қандай да болсын пәнге мектеп оқушылардың қызығуын арттыруды оқу программасының шеңбері іс жүзінде қанағаттандыра алмайды. Оқу және оқудан тыс жұмыстардың бірыңғай жүйеде бір мақсатқа бағындырыла құрылуы қажеттігі осыдан келіп туады.

Мұндай жүйені жүзеге асыруда жалпы мектептік жұмыс жоспарының ролі зор. Ол мұғалімдердің әрқайсысына әр баланың бойындағы үздік қасеттердің бәрін дамытып, оның қабілеттері мен дарынының гүлденуіне толық жол ашатындай шараларды белгілеуге мүмкіндік береді. Егер мұнда сынып жетекшісінің, мұғалімнің, ата- ананың, жұртшылықтың ролі анықталған болса, мұндай жоспар соғұрлым пәрменді болады. Бірақ жоспар болғанмен де, ол істің табысты болуына кепілдік бере алмайды. Мектеп директоры, сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмысының ұйымдастырушысы сынып жетекшілерінің қызметін үнемі бағыттап отыруы, тәрбие мәселелері педагогикалық кеңестер мен әдістемелік бірлестіктерге үнемі қамқорлық жасайтын пән болуы үшін үздік мұғалімдердің тәжірибесін таратуы қажет.[7]

Сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бола тұра, бірдей ортақ принциптері де болады:

1. Сыныптан тыс экологиялық жұмыс түрлеріне оқушыларды қатыстыру ерікті түрде іске асырылады. Бұл жұмыстардың қандай түріне қатысқысы келеді, қай түрін қалайтынын оқушы өзі таңдайды. Сыныптан тыс экологиялық жұмыс түрлері мен немесе мектептен тыс мекемелер жұмысымен оқушыларды қамту үшін (анкета тарату, әңгімелесу арқылы т.б. жолдармен) күн ілгері оқушыларды зерттеп білу қажет.

2. Оқушы қатыстырылған қандай жұмыстың түрі болса да оның қоғамдық бағыты болу керек. Оқушы өзі қатысып, айналысып жүрген ісінің қоғам үшін, адам өмірі үшін қажет, пайдалы іс екенін білу керек.

3. Сныптан тыс экологиялық жүргізілетін жұмыс түрін белгілегенде оқушы инициативасына, ұсынысына, құштарлығы мен құмарлығына сүйенген жөн. Бұл принцип әсіресе қазір ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Өйткені қазіргі халық белсенділігін қажетсінетін демократиялық бағыт жас ұрпақтың өсуіне осы талапты ерекше қояды.

4. Ұйымдастырылған жұмыс түрі оқушылардың белсеніп қатысуын тілейтіндей, ізденушілікке итермелейтіндей болу керек.

5. Балалар мен ұйымдастырылатын жұмыстардың бұл түрінде романтика және ойын басым болу керек. Көбінесе қызығушылық пен эмоциялық әсер етерліктей болғаны жөн.

6.Нәтижелі болуы үшін бұл жұмыстардың нақты белгіленген күні, мерзімі немесе айқын жасалған графигі болуы керек.

7.Тәрбие жұмысының кешенді түрде іске асырылу талабы үнемі сақталып отыруы қажет. Яғни жүргізілетін тәрбие жұмыстарының бәрінде мақсат тұтастығы, көзделген міндет бірлігі, оның мазмұны мен жүргізілуге қойылатын талап белгілі қатаң сақталуы керек. Мұндай тұтастық пен бірлік баланың санасына, сезіміне және тәртібіне ықпал ету мүмкіндігін туғызады.

8.Соңғы жылдары сыныптан тыс экологиялық жүргізілетін жұмыстарға оқушыларды түгел қатыстыру принципі іске асырылуда. Мұның жақсы нәтиже беріп жүргендері де бар. Мұндай жүргізілетін жұмыстың мазмұны мен түрін балалардың ұғымына, жас ерекшелігіне сәйкес келетіндей етіп таңдау керек.

9. Барлық жұмыс түріне тартылатын оқушымен жұмыс жүргізгенде жас және дара ерекшеліктерін ескеру қажет.

Енді мектеп қабырғасында сабақтан немесе сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстардың түріне, ұйымдастыру жолына тоқталайық. Мектеп өмірінде кеңінен орын тапқан сыныптан тыс жұмыстың бір түрі – үйірме Үйірмелер түрі: «Жас натуралистер», «Өлке танушы химиктер үйірмесі», «Табиғатты қорғау үйірмесі», «Орманды қорғаушылар үйірмесі» т.б. Бұларға мұғалімдер немесе ата- аналар арасынан мамандығы бар біреу жетекшілік етеді.

Сыныптан тыс экологиялық жұмыстың екінші бір тиімді түрі тақырыптық кештер мен ертеңгіліктер. Бұл жұмыс түрі оқушының танымдық мүмкіндігін кеңейтеді. Белгілі бір тақырыпқа арналып өткізіледі. Мысалы, «Табиғатты қорғау – сенің міндетің», «Мен және экология» т.б.

Оқушылардың адамгершілік қасиетін нығайтуда, табиғатты қорғауға деген көзқарасын қалыптастыруда, қоғамдық көзқарасқа сенімін арттыруда моральдық тақырыпқа арнап сұрақ - жауап кешін өткізу де өте қажет.

Үлкен тәрбиелік үлгі ретінде ықпал ету үшін мектепке қонақ шақырудың немесе кездесу өткізудің де мәні зор. Кездесуде де айқын мақсат болу керек. Қонақ жай мереке күніне келе ме, жоқ мамандықтың мән- жайын айтуға келе ме?,- деген сияқты күн ілгері тәрбиелік мақсаты анықталып отыру қажет. Мектеп өмірінде бұрыннан бар, ал қазіргі өмір бағыты бұрынғыдан ерекше бір түрі – сайыстар, түрлі байқаулар мен олимпиада, турнирлер мен фистивальдар немесе тапқыр мен ептілердің, іскерлер мен шешендердің, ой тапқырлығы мен қимыл шапшаңдығын қоғамның болашағына үлес қосуға әзірленген кадрдың білімділігі мен іскерлік сапасын жақсарту міндетін іске асыру мақсатында ерекше тиімді. Сондықтан бұл жұмыстардың түрін кеңінен өрістету- бүгінгі күннің тілегі.

Оқушының елін, жерін жете тануда, өз өлкесін білуде тиімді жұмыс түрі - туристік және өлкетану жұмысы. Қазіргі уақытта жастарға өзі шыққан тегін, түп- тамырын жете білмеу, оны қадірлемеу сияқты айтып көбірек тағылып отырған жағдайда, олқылықтың орнын толтыру мақсатында бұл жұмыстардың тиімді екені анық. Мұражайлар жұмысы арқылы олардың тәрбиелік ролін арттыру үшін ондағы экспозицияларды, мұражай мүліктерінің орындарын жиі өзгертіп, оларды толықтырып, жаңартып, кейде жеке тақырыптық көрме түрлеріне айналдырып тарихи күндерге үндестіре өзгертіп отыру қажет. Қызықты етіп шығарған қабырға газеттерінің де тәрбиелік мәні зор. Сол сияқты оқушылар шығармашылығына жол ашатын «ауызша журнал» деп аталатын жұмыстар да тәрбиелік ықпал етеді. Қазіргі ұлттық дәстүрге мән берумен байланысты қазақ мектептерін де өткізіліп жүрген айтыстар- осы бағыттағы жұмыс түрі.

Соңғы жылдарда мектеп өмірінің дәстүріне айналып, тиімді нәтиже беріп жүрген жұмыстың бір түрі- оқушылардың біліміне қоғамдық байқау жүргізу. Бұл байқау тоқсан ішінде бір рет жеке пәндерден жүргізіледі. Егер бұл байқауға арналған дайындық жұмысы ойланып жүргізілсе, үлкен тәрбиелік мәнге ие болады. Дайындық кезінде жақсы оқитын оқушылардан кеңесшілер дайындалып, олар өздерінің жолдастарына көмектесу тиіс. Оған қоса олар кабинеттер жабдықталуына, көрнекі құралдардың түгелденуіне жауапты болады, мұғаліммен бірлесе отырып, қоғамдық байқауға іліккен пәннен сұрақ әзірлеуге қатысады. Оқушылардың мұндай жұмыстарға қатысуы оқушының өзін- өзі бағалау өз тұсынан іс істеуге ұмтылысын арттырады.

Соңғы жылдарда сыныптан тыс денешынықтыру – спорттық жұмыстардың жүргізілуіне көп көңіл арттырылуда. Мектеп тарапынан оқушыларды түгел қамту мақсатымен жаппай спорттық ойын түрлері көп ұйымдастырылуда.

Мектеп басшылары мен педагогтық ұжым оқушыларды тәрбиелеудің негізгі орталығы мектеп екенін жақсы біледі. Әр педагог сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстардың жүйесін ұтымды ойластыруға міндетті. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың мазмұны оқушының теориялық білімін кеңейте, молықтыра түсуге лайықталып, оқушылардың жеке қабілетін дамыта түсерліктей болған жөн. Сыныптан тыс экологиялық жұмысы материалының мазмұндылығы идеялық, методикалық сапасы мұғалімнің шеберлігіне, ұйымдастыру тәсіліне байланысты. Оқушыларға әңгіменің тақырыбын ұғындырып, материал табуға, ізденуге тапсырма берілуі қажет. Балалар мұғалімнің тапсырмасын орындай отырып, мәселенің мән-мазмұнына қанығады, пайдалы жағын ұғады. Сыныптан тыс экологиялық жұмысын жүргізгенде, еңбек және эстетикалық тәрбиенің қалыптасуына жүргізілген жұмыстардың әсерінің болуын қарастырған жөн.

Мұғалім сыныптан тыс экологиялық жұмыстарға оқушыларды түгелдей қытыстыра отырып, ұялшақ, бұйығы, нашар үлгеретін балаларды танып біледі, оларға нақты көмек көрсетуге, қабілетін арттыру үшін іске үздіксіз жаттықтыруға міндетті. Мұның өзі жүйелі және жоспарлы шығармашылық еңбек арқылы іске асады.

Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды жүргізгенде, оған оқушыларды көптеп қатыстыру жағын ойластыру керек. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстар қабілетті кейбір оқушылардың үлесіне тимей, барлық оқушыны қамтитын дәрежеде болады.

Оқыту мен тәрбие жұмысы тұтас процесс есебінде оқушының ақыл – ойын жетілдіріп және моральдық адамгершілік сапасын қалыптастыруға бағытталуы керек.

Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды негізгі екі бағытқа бөлуге болады: біріншісіне оқушылардың жалпы жан- жақты тәрбиесі жатады. Әсіресе шәкірттерді саяси - идеялық, моральдық – адамгершілік, еңбекшілдік , эстетикалық жағынанан тәрбиелеуге және олардың тәртібін нығайтуға көңіл бөлу керек. Бұл бағыттағы жұмыстар мектептің жылдық жоспарында көрсетіледі.

Екінші бағыттағы мәселелерге жастары шамалас оқушылар тобынна арналған сыныптық жұмыстар. Бұл сынып жетекшісінің жұмыс жоспарында көрсетіледі. Жұмыстың бұл бағыттағы түрлеріне оқушылармен әңгіме, шәкірттердің жеке кітап оқуы, оқылған кітаптарға конференция ұйымдастыру, музыкалық шығармаларды тыңдау және сол бойынша балалармен әңгімелесу, баяндамалар жасату, балалардың тақпақ, өлең, ертегі айтып беруі тарихи оқиғалар туралы әңгімелер айтқызу, монтаждар құрастыру т.б. жатады.

Сыныптан тыс экологиялық тәрбие жұмыстарында педагогтар мыналарды есте ұстағаны абзал:

1. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарға оқушыларды түгелдей қамту

2. Әрбір оқушылардың талап - тілегі мен қабілетін ескере отырып тапсырмалар беру.

3. Сыныптан тыс экологиялық тәрбие жұмыстарының процесінде балалардың инициативасын үздік дамыту және қоғамдық тапсырманы ықыласпен жақсы орындағандарды мадақтап отыру.

4. Балаларды қоғамдық істердің ұйымдастырушысы болуға және жетекшінің айтқанына бағынып, тәртіп сақтауға дағдыландыру.

5. Балаларды жоғары идеялықтың үлгі - өнегесіне, ғылым негіздерін үйреніп білуге тәрбиелеу.

6. Сынып ұжымын білімге, жаңаға құштар да асқақ арманды ұшқыр, ойлы шабытты етіп тәрбиелеу, үздіксіз алға ұмтылдырып отыру.

ІІ бөлім. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі ырым – тыйымдардың тәрбиелік мәні.

2.1 Экологиялық тәрбиенің ұлттық тәрбиемен сабақтастығы

Экологиялық білім мен тәрбиені бала жанына сіңіруде ауыз-әдебиет үлгілерін пайдаланудың да орны ерекше. Мысалы, «Ер - еліне, гүл - жеріне», «Ер – туған жеріне», «Батыр туса – ел ырысы, жаңбыр жауса – жер ырысы», «Қарағайға қарап тал өсер, қырға қарап бала өсер», «Тау бұлағымен көрікті, бұлақ құрағымен көрікті», «Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын», «Дәрі шөптен шығады, дана көптен шығады», «Бір тал кессең, он тал ек» т.б. Мұндағы басты насихаттайтын ұстаным:

· Тәрбиенің негізі әдептілік, сондықтан өзінің өмір сүрген ортасында әдептілікті сақтау;

· Кемтар, күші аз жандарға қайырымдылық жасап, қол үшін беруге шақыру;

· Баланы жасынан еңбек сүйгіштікке шақырып, еңбекке баулу;

· Әруақытта білімге қызығып, дүниені тануға ұмтылу;

· Қоршаған ортаны, табиғат – ананы сыйлау;

· Қолыңдағы барды ысырапсыз шашпауға, яғни үнемділікке шақыру;

· Елдің қорғаны болып, халқыңа адал қызмет жаса деген сезімді қалыптастыру;

· Оқушылардың экологиялық білімі мен мәдениетін қалыптастырудың ең тиімді жолы бастауыш сыныптарда оқылатын «Дүниетану» пәнінің сабақтарын жүйелі де, тиімді де өткізу, т.б.[8]

Қазақ халқының ұлттық тәрбиесі - өмір бойы жалғасатын біртұтас үздіксіз үрдіс, оның даму барысында адамның этнос субъектісі ретінде этностық құндылықтарды, этноәлеуметтік рольдерді және өз халқының салт-дәстүрлерінде шоғырланған этностық нормаларды меңгеруі, этностық өзіндік санасын оятып, өз ұлтына, тіліне, тарихына, мәдениетіне деген мақтаныш сезімін және басқа ұлт өкілдеріне сыйластық, түсіністік сезімін қалыптастыру болып табылады

Ырымдар мен нанымдар – оң және теріс бата, жылан арбау, күн жайлату, ауруды емдеу, кәріжілікті іліп қою, отқа май салу, дуалау, бәдік, алғыс-қарғыс, бақсылық және т.б.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Қазақстан-2030» жолдауында: «оқушыларды қазақстандық патриотизммен шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет...., ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкәппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымен керек»- деген болатын.[1]

«Білім негізі бастауышта» дегендей бүгінгі өмірге білімді, мықты, Отансүйгіш, салауатты өмір салтын сақтайтын, ұйымшыл, жан-жақты өнерлі, басқа ұлттарға дұрыс көзқараспен қарайтын, халықаралық қатынас тілдерін, басқа да тілдер білетін, басқа да халықтың мәдениетін білетін,өз халқының мәдениетін құрметтейтін, жеке тұлғаны қалыптастыру бастауыштан басталады.

Халықтық дәстүрлер, ырым – тыйымдар қазақ халқының рухани мәдениетін қолдауға мүмкіндік береді. Себебі онда балаларды әдемілікке, сұлулыққа, тәрбиелеу ережелерімен нормалары сақталған.

Бүгінгі таңда ұлттық сананың рухани мәдениет пен бірлікте дамып, қалыптасуы өзекті мәселеге айналуда. Бұл мәселелердің жүзеге асуы мұғалімдердің білімі мен кәсіби даярлықтарына да байланысты.

Мектептердегі тәрбие жұмыстарын талдау негізінде мектеп пен отбасы сабақтастығы аясында ғана жүргізілген тәрбие жұмыстарының нәтижелі болатындығын айқын аңғардық. Тәжірибе көрсеткендей, бұл бағыттағы жұмыс формаларын сабақта, сабақтан тыс уақыттардағы шығармашылық жұмыстрда пайдалану арқылы ғана тиімді ұйымдастыруға болады.

Соңғы уақыттардағы қоғамдық қарым-қатынастардағы елеулі өзгерістер мен жетістіктердің мәні мәдениеттің ұлттық болмысын терең сезіндіріп, оны әлемдік өркениетпен сабақтастыра дамытуға бағытталуымен ерекшеленеді. Бұл оң өзгерістердің мәдениеттің құрамды бөлігі- ұлттық тәрбие тәжірибесі мен оның даму тарихын зерттейтін пән болғандықтан халық педагогикасы ғылымы үшін де қатысы бар екені дауысз.

Осы орайда ұлттық тәрбие проблемаларының өзектілігіне баса назар аударылуда. Көптеген зерттеулерде бүгінгі тәрбие жағдайында озық педагогикалық дәстүрлерді сақтаудың маңыздылығы, халық педагогика мен қазіргі тәжірибесін байланыстыру мәселесін шешуде талпыныстар жасалған. Бұл тұрғыда Н. Тұрсынов /Тәжікстан/, В. И. Элашнили /Грузия/, Н. В. Павлова, С. Темурова, А. Минаваров /Өзбекстан/, З. Кусейнова, Ж. Бешимов, Б. Анышев, Т. Максутов /Қырғызстан/, А. Ф. Ильшентаев /Башқұртстан/ және т. б. зертеулері аса көңіл аудартады. [9]

Ұлттық тәрбиенің түрлі аспектілері сөз болған бірқатар зерттеулерде /Битебаева Н. Б., Қыдырәлиев К. Н., Насруллаева Н. Н., Байман Ф. Е., т. б. / халық педагогикалық білімдерінің жиынтығы ішінде, әсіресе экологиялық, отбасы тәрбиесі және адамгершілік жайлы қағидалардың, эстетикалық, еңбек және ақыл-ой мәселелеріне қатысты түсініктердің орнын бөліп атайды.

Қазақстан жағдайында да халық педагогикалық ойларын бүгінгі тәрбие мен білім беру барысында жүзеге асыруға бағытталған біршама тәжірибе жинақталған. Бұлардың ішінде, әсіресе, халқымыздың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің зерттелу, жинақталу, жариялану жолы Қ. Жарықбаевтың еңбектерінде айқын көрініс тапқан. Ал бірқатар ғалымдар /А. Көбесов, с. Қалиев, С, Ұзақбаева және т.б./ еңбектерінің нәтижелері тарихи-педагогикалық проблеманың бүгінгі міндеттерін шешуде халық даналығын басшылыққа алуды жүктейді. Көрнекті тұлғалар /Әл-Фараби, ХV-ХІХ ғасырлардағы ақын-жыраулар Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердіұлы, М.Жұмабаев шығармашылықтарының тәлім-тәрбиелік астарлары сөз болған бірқатар зерттеу мен мақалалар ерте замандардан-ақ өмір қажеттілігінен туып, үнемі дамып келген халқымыз тәрбиесінің өзіндік бітімі мен болмысын, дербестігін түсінуге көмектеседі. Бүгінгі таңдағы білім беру жағдайында ұлттық тәрбиенің ерекшеліктерінің есепке алыну қажеттігін ескертеді.

Тұрмыстық-мәдени жағдайларға сай туып, қалыптасқан дүниетаны, білім, тәжірибе, дағды, өнеге ауызша сөз бен нақты іс-әрекет арқылы берілген тарихи кезеңдердің ерекшеліктері педагогикалық білімдердің ішінен нәтижеге жеткен сұрыпталған ойлардың қолданысқа түсуін қамтамасыз еткен. Сондықтан да педагогикалық мәні жағынан фольклор жанрларының ішінде әсіресе мақал-мәтелдер мен ырым, тыйымдар аса қызғылықты зерттеу объектісі ретінде ерекше көзге түседі.

Халық педагогикасының проблемаларымен айналысушы ғалым А. Э. Измаилов «Халық педагогикасы ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе ауызша түрде жалғасып келе жатқан, халықтың тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің жемісі, оның іс жүзінде тексерілген білімінің, мағлұматтарының, дағдыларының жиынтығы. Халық педагогикасының ескерткіштері халық-ертегілерінде, аңыздарында, жырларында, мақал-мәтелдерінде сақталып, ұлттық салттары, дәстүрлері арқылы өзің көрінісін беріп отырады» - деп орынды атап көрсеткен.

Ұлттық тәлім-тәрбиелік білімдерінің мазмұнын тәжірибе арқылы сан рет тексерілген қағидалар, көзқарастар, идеялар және түсініктер жиынтығы құрайды. Ұлы ғалым, лингвист, әдебиет зерттеушісі, тюрколог Ахмет Байтұрсынов «ертегілер көбінесе ішкері мағынасымен өнегелі келеді, жақсылық, жамандық, достық, қастық, арамдық, адалдық, батырлық, қорқақтық, ептілік, шорқақтық, аңқаулық, тағысын тағы сондай жақтан өнеге беру, тәлім-тәрбие беру мақстаымен шығарған әңгімелер екендігі сезіледі» - деп өте орынды түйін жасайды. Бұл түйіннің халық ауыз әдебиеті творчествосының өзге жанрларында да қатысы бар. Мәселен, Ә. Қоңыратбаевтың пікірінше «Термеде адам мінезі қандай болу керек дейтін этикалық-сатиралық элемент бар. Терме сазындағы айтушылар жастарда ұлттық мінезге тәрбиелегісі келеді». Бұл ойларды фольклор материалдарының тәрбиелік функциясын ашып көрсетуге бағытталған арнайы зерттеулер нәтижелері қуаттай түседі.

Халықтың тәрбие дәстүрлері ғылыми аргументтері мен дәлелдеулері емес, іс-әрекеттерінің қисынымен, тәрбиеленушінің жан дүниесіне ықпалының нәтижелігімен құнды. Балалар мен жасөспірімдердің әке-шеше, ру, тайпа, халық, ұлт қалаған қасиеттерді саналылықпен бойына сіңіру, ата-аналар мен үлкендердің /ауыл-аймақ, ел-жұрт/ тәрбиеленушіде кемшіліктер болдырмауға бағытталған іс-әрекеттерінің олардың тарапынан әрдайым қолдау табуы тәрбиенің жемісі. Бұл халық көзқарасында адамның қоғамдағы орны мен оның қалай тәрбиеленгендігімен өлшенетіндігінің белгісі.[10]

Қоғамдық-әлеуметтік жағдайдың ілгерленуі педагогикалық ойлардың дамып жетілуіне ықпал етіп тәрбиенің жан-жақтылығын, жоғары шеберлікпен берілуін талап етті. Нәтижесінде тәрбиенің өзіндік бітімі мен болмысы, дербестігі айқындала түсті, ол халықтың қоғамдық қызметінің басты салаларының біріне айналды, қоғамдық сананың маңызды белгісі ретінде көрініс берді.

2.2 Экологиялық тәрбие берудегі ырым –тыйымдардың тәрбиелік

мәні

Бүгінгі күнде жас ұрпақтың санасында туған халқына деген құрмет пен мақтаныш сезімін ұялатып, ұлттық рухына сіңіру, сондай-ақ ана тілі мен әдебиетін, тарихы мен өнерін қастерлеп, халықтық салт-дәстүрлерді аялай,ардақтай білуге тәрбиелеу –басты міндеттердің бірі.

Жас ұрпақтың ұлттық дүниетанымын қалыптастыруда қазақ халқынын тиымдары мен ырымдары, наным-сенімдерінің алатын орыны ерекше. Өйткені оларда халықтың ғасырлар бойы жинақтаған бай тәжірибесі сақталған, ұлттық рухани байлықтың қайнар көзі мен мүмкіндігі көрініс тапқан. Алайда халқымыздың осы асылмұрасын тәрбие көзөі ретінде пайдалану талапқа сай емес. Ізгі тәрбие- тағылым құралы болыптабылатын тиымдар мен ырымдар жіктеліп, бір жүйеге түсірілмеген.

Табиғатты аялай білуге, қызығушылық пен қабылдауға үйрету материалдың қарапайымнан күрделіге, жеңілден ауырға, жалпыдан жекеге қарай болуын ескерту, эстетикалық талғамын жетілдіру және т.б.), бастауыш сыныпта оқытудың дидактикалық принциптері негізіне алынды.Кіші жас балаларына өзінің туған жері мен оның табиғатына деген көзқарастары туралы терең мазмұнды түсінік беріп, қоршаған ортаға деген аялы көзқарасын қалыптастыру мақсатында біз экологиялық тәрбие беру жұмыстарының мазмұнына қазақ фольклоры жанрларын енгіздік.Өйткені өз тағдырын табиғатпен тамырластыра білген халық қана табиғатқа және оның жекелеген байлықтарына үнемі мейірімділікпен,жанашырлықпен қарауға ұмтылады. Қазақ халқының ұлан байтақ кең далада көшіп-қонып, әрбір аймақтың табиғат жағдайларына қарай бейімделіп, шаруашылық салаларын жүргізе білуінің өзі байсалды байқампаздықты, терең біліктілікті аңғартады, әрі табиғатқа деген аялы алақан, жүрек жылылығын арнап, аса зор қамқорлық көрсете білгендігін байқаймыз. Халқымыздың мағыналы да мазмұнды ұғымдары ерте кезден-ақ табиғатқа қамқорлықпен қарап, табиғат байлықтарын ұқыпты пайдалануға бағытталған.

Күнделікті отбасында қолданылатын «сүтті жерге төкпе», «тұзды, нанды аяққа баспа», «бұтақты сындырма», «гүлді үзбе» және т.б. тыйым сөздер жаман әдет, жағымсыз іс-әрекеттен бойды аулақ ұстауға тәрбиелесе, суға байланысты айтылатын «ағын суды тоқтатпа», «құдыққа қоқыс тастама», «су ішкен құдығыңа түкірме» т.б. тыйым сөздер судың тазалығын сақтаудың адам өмірі үшін қаншалықты қажет екендігін аңғартады. «Өрмекшіні өлтірме», «аққуды атпа», «балалы үйрекке оқ атпа» және т.б. жануарлар дүниесін қорғауға, олардың адам баласы үшін ерекше маңыздылығын білдіріп,баланы адамгершілікке, сұлулықты сақтай білуге, мейірімділікке үйретеді.

Қоршаған ортаға қатысты тыйымдар.[11]

Егінді, шалғынды бейсауат баспайды. Обал болады.

Көкті жұлса, «Көктей соласың»деп жамандыққа жориды.

Суға дәрет сындыруға болмайды. «Ағын судың арамы жоқ» деген сөз бар.Бұл суды басқалар пайдаланады.

Суға түкірмейді, өйткені бұл суды қайта ішуге тура келеді.

Ағын суды бұруға болмайды. «Судың да сұрауы бар», «Аққан су арнасымен ақсын», «Бидің жолы ақ, судың жолы сара» деген сөздер бар.

Құстардың ұясын бұзуға болмайды. Қарғаса, үй ішіне кесепаты тиеді.

Торғайдың жұмыртқасын шақсаң, бетіңе шұбар түсуі мүмкін.

Аққу киелі құс деп саналатындықтан, оны атуға, құс салуға болмайды.

Қыран құстарды атса киесі тиеді.

Кигіз үйдің шаңырағына қарлығаш ұя салса, балапандары ұшып кеткенше көшпейді. Қарлығаш адамға дос, сондықтан ұясын бұзбайды.

Байғыз киелі құс болғандықтан, оны ұстап алуға болмайды.

Үкіні ұстап алуға болмайды. Ұстаған күнде үкісін жүндеп алған соң, бір тойдырып, босатып жіберу керек.

Жапалақ пен жарқанатқа тиюге болмайды, қарғысы қатты болады.

Құмырсқаның илеуін бұзсанң, үй ішіне кесепаты тиеді.

Бақаны өлтіруге болмайды, жаңбыр жауады.

Жылан үйге кіріп кетсе, өлтірмейді, басына ақ құйып шығарады.

Жолбарыс, аюды көп ауламайды, оларды «аң иесі» деп санайды.

Өсіп тұрған ағашқа балта тигізуге болмайды.

От жағуға қураған ағашты, малдың тезегі мен қиын пайдаланады.

Жабайы аңды үнемсіз аулауға болмайды. Қажетіне қарай аулап, қалғандарының өсіп- өнуіне жағдай жасап отырады.

Қара суды сапырмайды.

Құстарға байланысты нанымдар мен сенімдер.

Қарғалар тобымен шуылдасып ұшса, қыста күн суытады. Ал жазда жамандық белгісін білдіреді.

Құстар өзендегі, арықтағы суға түссе, ауа- райы өзгеріп жаңбыр жауады, жер бауырлап ұшса, күн бұзылады.

Көкектің дауысы оң жағынан естілсе, бай боласың, сол жағынан естілсе сәтсіздікке ұшырайсың. алдыңнан естілсе көп жыл ауырмайсың, денсаулығың жақсы болады.

Үкі түнде ауылдың сыртынан шақырса, ауылда көп кешікпей өрт, болмаса қайғылы жағдай болады.; үкісін жұлып алып, бойтұмар етіп сақтаған адам қатерге ұшырамайды.

Егер ұясына ерте қонақтаса, ереңінен жауын-шашын болады. бір аяғын бауырына алып, ұзақ тұрса күн суытады.

Егер тырналар дыбыс шығармай тым жоғары ұшса, күн жылы болады.

Үйдің төбесіне қарлығаш не көгершін ұя салса, жақсылық болады, өйткені бұл құстар- Алланың сүйіктісі.

Тауықтың мезгілсіз шақырғаны- жаман ырым

Егіншілікке қатысты ырымдар.

Егін егіп жатқан диқанға өтіп бара жатқан жүргінші «Бір дәнің мың дән берсін»,- деп амандасады.

Егер диқаншыдан біреу- міреу егістік үшін дән сұраса, ол сұраушыға мүмкіндігінше береді.

Диқаншы өз қырманының астығын алып, пайдалануға кірісерде «Диқан атаның» атына бағыштап, Құраннан аят оқиды. Сонан соң алғашқы өлшем қайыр-садақаға, «аққұлаға» бөлінеді. Бұл күндіз емес, міндетті түрде кешкісін оттың жарығымен жасалады.

Күн күркіреп, нөсер жауып, найзағай шарқылдаса- үйдің іргесі отпен аластатылады. Адамдар «бисмилла, бисмилла!» деп, тәуба қиып, иман келтіреді. Қазақ ұғымында найзағай- алланың жын сайтанға атқан оғы. Үй іргесін отпен аластаудың мәні- құдай тағала даладағы жын сайтандарды атқылағанда, олар қашып келіп үйдің іргесіне тығылмасын деген. Сондықтан оларды отпен қорқытып қуу керек. Іргені отпен аластамаса үйге жасын түсуі ықтимал. Адамдардың сол пәледен шошып, зәре-құттары қалмайды.

· Далада жатқан, шала жанған ағашты үйге кіргізбейді. Өйткені, күйелі ағаштай пәле жұққыш болады. көңіл шалажай бықсып, үй ішінде алауыздық туады. қорадағы қой, өрістегі жылқы, қотандағы сиыр, даладағы түйе шала туып, шығын көбейеді. Береке кетіп, бақыт сөнеді, адам өледі деп ырымдалады.

· Қазақ аққуды, сары ала қазды, бұлбұлды және жалғыз жүрген құсты ауламайды, атпайды. Өйткені, бұларды киелі құс деп санайды.

· Қазақ: «Ай құлақтанса –таяғыңды сайла, күн құлақтанса- күрегіңді сайла» дейді. Ай шалқасынан туса –қатты аяз болады. Ай қырынан туса – күн жылы болады деп жориды.

· Қазақ суға түкірмейді. Ағынды суды беталды бөгемейді. «Дәм татқан құдығына түкірме» деген нақыл сондай ырымдардан қалған.

· Қазақтың үлкен кісілері балаларына құстардың жұмыртқасына тиіспеуді, балапанды өлтірмеуге тырысып, міндеттеп отырды. Бұлай істеме- құстың қарғысына ұшырайды деп сенеді.

· Табиғаттың ерекше, тосын құбылыстары құдырет саналған. Топырақ үйілген төбешіктер, құла түздегі жалғыз ағаш, бұтақтары тарбиып өскен бұталардың өнген жері қасиетті делінеді. Сол жерлерге түнейді, шүберек байлайды. Әулие көмілген жерлерге мал сойып, тілеу тілейді.

· Құмыраның, торсықтың аузынан су ішпейді. Қалған суға дем тигізеді. Егер ауыру адамның демі тисе, кейінгі су ішкен адам ауру болады деп жориды.

· Өзен суын төніп, етбетінен жатып су ішпейді. Суға кетесін, не су мақұлығы жұтады не асқазан ауруына, өңеш қабынуына жолығады деп жориды.

· Көктемде көк мойын ұзақ қарға алдымен келсе, қыс аяғы қысқа болады. Сары ала қаз келсе қыс аяғы ұзақ болады деп есептеледі.

· Қазақ торғайдың және басқа құстардың жұмыртқасын шақпайды. Бұлай істесе бетке секпіл түседі деп ырымдайды. Құстар қарғайды деп те нанады.

· Өзен жағасынан тоған қазып жаңа тоғанға алғаш су салғанда тоған жағасынан түйе айтып соятын ырым бар. Онысы- ақ түйенің қарыны жарылғандай той болсын. Ел тоқшылық өмір кешсін. Тоған киесі разы болсын дегені.

· Жел иесі- Мырқайдар. Қара тұман бұлтты айдар дейтін ырым бар. Қырман соғып, дәнді жерге ұшырып, тазартқанда жел иесі Майдаға сыйынады. Мұнысы дән көп болсын, қауыз топан аз болсын. Майда ие қолдайгөр дегені.

2.3 Пән мұғалімдерінің экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруы

Экологияның өзі мынадай ұғымды береді: экос-қоғам, табиғат; логос-ілім, ал осы ұғым тылсым дүниенің бір үлгісі болып келетін адам баласының жоғарғы санасынан туған қоғам тазалығы, қоршаған дүние тазалығы адамзат экологиясы деп аталады, яғни адам баласының табиғи қалпында дұрыс дамып жетілуі немесе жасанды зияндықтардан шылым, ішімдік, нашақорлық, зиянды уландырудан сақтау, яғни балалық экология, адамзат экологиясы.

Екінші бөлімі, адамзат баласының дұрыс өсіп жетілуі үшін айналаны қоршаған табиғат және онда өмір сүруші жан-жануарлардың натуралды қозғалыста дами отырып, бүкіл адамзатқа тигізетін жағымды әсерлерін сақтау. Міне, осы айтылған проблемалар қоғамды ізгілендіру, табиғат пен адам арасындағы биологиялық байланыстылықты жоғалтып алмай ұстау және қалпына келтіру.

Сонымен бірге жалпы адамзаттың жоғарғы рухани мәдениет үлгілерін үйрене отырып, қоғамның дамуы процесін тығыз байланыстыра қарастыру үлкен педагогикалық проблема болып отыр. Бұл проблема жеке адамның жалпы дүние танымының негізгі орталығы болып табылады.

Экология – дүниетаным процесінің негізгі компоненті.

Экологиялық терең білімді мектепте дүниетану, география, табиғаттану, биология пәндерінен алу керек. Оқу программасындағы география курсынан: табиғатты қорғау, оны дұрыс пайдалану биосфера, табиғаттың пайдалы қазбалары жөнінде мәліметтерді қарастырады. Осының нәтижесінде географиялық білім арқылы экологиялық тәрбие беру және тәрбиелеу үшін басқа да пәндерді, материалдарды қолдану керек. Қоршаған ортаны сақтау жастардың экологиялық тәрбие алуына байланысты. Экологиялық тәрбие – адамның білімділігінен, ізденушілігінен, қоршаған ортаға көз-қарасынан қалыптасады. Әрбір адамзат баласының табиғатты қорғау және оған дұрыс көз-қарасымен қарау конституцияда белгіленген.

Жалпы білім беретін мектептерде экология саласы бойынша ойлаудың дүниетанымдық тұтасы әлі қалыптасып жетілмеген. Ал оның қалыптасуы үшін жалпы білім беру мен тәрбиенің ең басты міндеттері. Әрбір оқу жылында оның үздіксіздігі сақталып байланыса жалғасып отыруы керек. Оқушылардан экологиялық білімі мен экологиялық көзқарасын қалыптастыруда биология пәні де негізгі орын алады. Биология пәнінің мұғалімдерінің алдында- табиғат пен қоғамның өзара ықпал процесінің мәнін түсіну негізінде, өскен ұрпақты еліміздің табиғи байлығына саналы түрде қарауға тәрбиелеу жөніндегі мектеп реформасының негізгі бағыттары ұсынған жауапты да, қиын міндеттер тұр.

Табиғаттану пәні бойынша экологиялық білім беру сабақтарында жүйелі түрде жұмыс жүргізу оқушылардың табиғат қорғаудың мәні туралы хабарын тереңдетіп, кеңейтіп түсінуіне мүмкіндік береді, адамзаттың ойлау қабілетін сезіммен қалыптастырады, табиғатты ластау мен құрып бітуден қорғаудың әдістерін үйретеді.

Жаңа бағдарламаның талаптардан ескертуі оқушылардың экология саласында білім алу мен тәлім-тәрбие алуындағы білімін практикалық дағдарысын бұрынғыдан да кеңейте түседі. Міне, сондықтан да биология, география және басқа пәндердің сабақ бергенде экологиялық білім жүйесін мейлінше толық аша түсудің қажеттілігіне, пәнаралық байланыстың ерекшелігіне, оқушылардың айналадағы орта мен қорғау жөніндегі пәнді жұмыстардың бағыт бағдарына назар аударуға мүмкіндік туады.

Оқу процесі кезінде оқушыларға экологиялық көзқарас қалыптастыру үшін, әр бала біріншіден –адамзат жаратылысынан бәрі өмірдегі барша қажеттілігін қоршаған орта табиғаттан алып отырғанын естен шығармауы керек. Бастауыш сыныптардың оқушылары жасыл-желекті күтіп –баптау керектігін өсімдіктің өсуі бәрімізді де қуанышқа бөлейді, олардың өсуі бәрімізге ұнайды, олар даламызға сән береді, біздің айналамызда көріктендіре түседі... деп түсінуге қажет. Бірақ олардың көбі қолындағы қарындашы мен сауаты, алдарындағы дәптер оқулықтары, парталары сол жасыл желектен жасалғанын біле бермейді. Бұл жерде оқушыларға экологиялық көзқарасы дұрыс қалыптастыру, әрине мұғалімге байланысты. Табиғатты сүю, аялау, оны қамқорлыққа алу деген түсініктер терең экологиялық біліммен негізделуі қажет. Дүниетаным адам санасының арнайы формасы, оны қоршаған дүниеге, яғни қоғамдық өмірге, табиғатқа, өзіне көзқарасы және сенімі. Сонымен қатар жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын түсіндіру туралы пайымдауы, ой тұжырымы.

Атақты ағылшын ғалымы, табиғат зерттеушісі Ч.Дарвиннің табиғи сұрыптау теориясы олардың себептерін материалистік негізде түсіндіріп мистикалық ұғымдарға, ғылымға қарсы көзқарастарына соққы берді. Жеке адамның дамуында және мінез-қылығында дүниетанымның ролін баса айта келіп, А.С.Макаренко «біз мектептерімізден әр уақытта, өз өмірінің әрбір кезеңінде өзінің бағыты үшін қобалжымай, дұрыс өлшем табатын, жігерлі, қоғам мүшелерін бітіртуіміз керек» – деді. Сондықтан ғылыми дүниетанымның қалыптасуы тұтас педагогикалық процестің барлық салаларына енуі керек.

Сонымен, оқыту және тәрбие жұмыстарының әртүрлі құралдарын әдістері мен тәсілдерін жинақы пайдалануымыздың нәтижесінде оқушылардың ғылыми көзқарастары, сенімі және мұраты қалыптасады. Ғылыми дүниетанымды қалыптастыру үшін оқулықтар мен оқу құралдардың мазмұнында табиғат пен қоғамның заңдарын ашатын және дәлелдейтін көп мүмкіншіліктердің негізі салынған.

Мектепте оқытылатын дүниетану, жаратылыстану, математика ғылымдары табиғаттың құбылыстары мен процестері және заңдылықтары туралы белгілі ұғым жүйесін қалыптастырады.

Дүниетану курсынан мектептің оқу-тәрбие учаскелерінде жұмыс істей жүріп, өсімдіктердің даму процесіне адам баласының толық меңгере алатындығына көзі жетеді.

Табиғаттың адамға әсері жөнінде біртұтас жүйелі мағлұматтар болмағандықтан, бірен-саран зерттеулерге сүйеніп қоршаған ортаны қолайлы және қолайсыз деп баға беру қиын. Ыстық пен суық, желмен желсіс, жаңбыр мен ашық күндер сияқты көпшілікке табиғат құбылыстарынан басқа біз білмейтін немесе ескертпейтін факторлар да бар. Мысалы, күн бетінде дақ көбейіп, күшті жарылыстар болғанда жер бетінде түсетін күн сәулесі де өсіп, климатта, биосфера, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінде ерекше өзгерістер болып жатады.

Адамдардың дені сау, ғұмыры ұзақ болса бұл қоғамның байлығын, берекелігін көрсетеді. Сондықтан экология тек қолайлы ортаны зерттеу қолайлы және қолайсыз ортаның адамдар организміне әсерін, жарамсыз жайларды нақтылы шараларын да зерттейді. Үй, мектеп ауласындағы ағаштарды бастап өсіріп, өсімдік, жеміс атауларын суғарып, қопсытып әрекеттері оқушылардың қоршаған ортаны қолайлы етіп жасауға ұмтылыстарын көрсетеді. Ауаны, суды, топырағын таза ұстау, өсімдіктермен жануарлардың өсіп өнуіне қамқорлық жасау адамдардың алдымен өз қамдарын ойлаудан туатын жақсылықтар.

Төменгі сынып оқушылары табиғаттану курсынан жылдың төрт мезгілде табиғат көріністері өзгеріп отыратындығын өсімдіктермен жануарлардың адам күшінің маңызын қарастырады. Бейнелеу сабақтарында оқушылардың ойына табиғат көріністері өсіп тұрған ағаштар, өсімдіктер, сылдырлап ағып жатқан өзен, көлдер, көгілдір биік таулар нұрын шашып тұрған күн сәулелері елестейді. Осындай елестерден оқушылар мазмұнды таңғажайып көріністерді бейнелейді.

Мектеп қабырғасында өнер саласында көңіл бөлетін және бойларында дарынды қасиеттері бар оқушылар да бар. Олар сайраған құстар үшін жайқалып өсіп тұрған ақ, көк гүлдерді, көл бойындағы аққу, қаздарды әуенге қосып тамаша табиғатты суреттеп, өлеңдер жазады. Осындай қиял, елестердің өзі қоршаған ортадан туады.

Экология мен таза экологиялық болашақты ойлайтын бүгінгі таңдағы оқушылар әр қайсымызды, планетамызды сақтап қалу үшін күреске шақыру қажет. Олар экологиялық жәрмеңке суреттер көрмесін экология тақырыбына арналған әндер мен ролді қойылымдар конкурсына қатысу қажет.

Сынып жетекшісінің негізгі міндеті, қоршаған ортаны тазарту, қазіргі кездерде ауыр экологиялық проблемаларды шешуге арналған үйірмелер құру. Онда жылдық жоспар жасап, сол бойынша әрбір тақырыпқа байланысты әңгімелер, топ өткізу керек.

Апта немесе ай сайын экологиялық газеттер шығару қажет.

Осы газет арқылы оқушылар күкірт, азот, көміртегі топшаларын жеке-жеке қарастырады. Осы тақырыптарға жеке тараулар енгізген дұрыс. Мысалы, өндірістен бөлінетін әртүрлі газдар ауада су тамшыларымен әрекеттесіп, қышқылдық жауын ретінде түсетінін атап көрсету қажет. Жеке экология пәнінде, литосфера, биосфераның ластануы және оны жою үшін қолданатын шаралары туралы алғашқы түсініктерін, жалпы эколкгиялық негізін осы сыныптарда салған жөн. Ал кейін осы білімдерді арнаулы және жоғарғы оқу орындарында тереңдетіп дамытады. Оқушылардың осы кезеңде сабаққа деген ынтасы төмендейтіндіктен, сабаққа қызығушылығын арттыру және білімін нығайту мақсатында әр түрлі интеллектуальды ойындар: КВН, Бақытты сәт, Жұлдызды сағат, Не? Қашан ? Қалай ?, Брейн ринг, «Түсін мені»- атты ойындарды әр түрлі рольді қойылымдар, пресс - конференция арқылы қызығушылықтарын арттыруға болады.

Сынып жетекшісінің міндеті-сан алуан. Сол себепті ол жүргізетін тәрбие жұмысы өзінің психологиялық мазмұны жағынан өте күрделі әрі көп ізденісті талап етеді.

Сынып жетекшісінің экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудағы негізгі міндеттері қандай?

1. Сыныптағы оқушылардың талап тілектері мен мүдделерін және олардың жеке басының ерекшеліктерін жан-жақты зерттеп білу

2. Сыныптағы оқушылардың не нәрсеге бейімділігін анықтап оларды ынтымағы жарасқан белсенді, сапалы ұжымға ұйымдастыру

3. Сыныптағы пән мұғалімері мен мектеп әкімшілігінің және оқушылардың ата-аналарының тәрбиелік ықпалын үйлестіру оқушыларға қоятын педагогикалық талаптарының бірлігін қамтамасыз ету.

4. Тәрбие үрдісінде мектептің, жанұя мен жұртшылықтың тығыз қарым-қатынасын қамтамасыз ету.

5. Оқушылардың ата-аналарымен үнемі байланыс жасап, жанұядағы бала тәрбиесіне байланысты педагогикалық оқу, насихат жұмыстарын жүргізу.

6. Оқушыарды тәрбиелеуде сыныптан тыс әр алуан экологиялық тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру

7. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігін қамтамасыз ету.

8. Тәрбие қызметінің тұтастығын, жүйелілігін, тәрбиелік шаралардың бірлігін қамтамасыз ету.

9. Тәрбиенің негізгі бастауы-ұлттық тәлім-тәрбиені сынып жетекшісі қызметінің маңызды компонентерінің бірі ретінде қарастыру т.б.

Адамгершілік тәрбиесінің басты мақсаттарының бірі де балаларды туған өлкенің табиғатын сүйе білуге, оны қадірлеп – қастерлеуге тәрбиелеу болып табылады. Ал ол – ұлттық тіл, көркемөнер туындылары арқылы жүзеге асады. Табиғаттың бағалы байлығы саналатын аң – құстарды жақсылықтың жаршысы деп бағалаған дана халқымыз оларға тамаша туындылар да арнай білген

Баланың бойындағы әдемілікке, әсемдікке іңкәрлігін (инстинкт) оятып, табиғат сұлулығын сезіне білу қасиетін арттыруда экология тақырыбы таптырмайтын құрал. Айналадағы орман, өзен – көл, тау – тас, жайқалған жасыл желек, құстардың сайраған дауысы – осылардың бәрі балалардың ой – қиялын, әдемілікті көре білу қасиетін дамытады, талғамын қалыптастырады. Мысалы, ежелгі грек аңыздарында айтылғандай, Марстың жорыққа киетін дулығасына кептер ұя салғандықтан, ол соғысқа аттануды кейінге қалдырған көрінеді. Ықылым заманнан бері әдемі де сүйкімді құс – кептердің бейбітшілік жаршысы саналуы, әдемілік символы – аққу, ұлар, ал қарлығаш – бақыттың бастамасы, игіліктің иесі ретінде бағалануы баланың жан дүниесін байытады. Бұл тақырыпқа қалам тартпаған ақын – жазушы, ғалым кемде – кем. көрнекті педагог В.А.Сухомлинский: «Табиғаттың әдемілігі бала жанының тазалығын тәрбиелеу мен жан дүниесін дамытуда үлкен орын алады»,-деген болатын. Осы сынды оқыту мазмұнындағы шығармаларды экологиялық тәрбиеге тірек ету – педагогтың басты міндеті.Бастауыш мектептерде экологиялық жұмыстардың орны ерекше. Экологиялық жұмыстардың мазмұны - оқушының теориялық білімін кеңейтіп, толықтыра түседі және оқушылардың жеке қабілетін дамыта түседі.

Оқушылардың сабақ үстіндегі және сабақтан тыс әректеттерінің кірігуі қоршаған орта туралы біртұтас түсінік қалыптастыруға, теориямен практика арасында байланысты қамтамасыз етуге, оқу - тәрбие құруда және оқушы тұлғасын қалыптастыруда үйлесімдікке жетуге, мұғалімдер мен сынып жетекшілерінің педагогикалық шеберліктерін жетілдіруге, мұғалімдер мен оқушылыр арасындағы ынтымақтастықтың дамуына ықпал етеді.

Бастауыш мектептерде оқу мен тәрбиенің кіріктірілуі мына төмендегі жұмыстар арқылы жүзеге асады:

- базалық кәсіпорындарда, табиғат аясында, мұражайларда, мекемелерде, мектептен тыс сабақтар ұйымдастыру;

- ауылдық гимназияларда, лицейлерде оқыту үшін әртүрлі жастағы дарынды балалар топтарын құру;

- таңдауы бойынша еркін сабақтар, оқу пәндері бойынша олимпиадалар жүргізу;

- кәсіптік бағдар бойынша соған сәйкес оқу бағдарламаларын оқыту кезінде арнаулы сабақтар өткізіу;

- Кіріктірілген пәнаралық оқу сабақтарын жүргізу;

Оқушылардың сабақ үстіндегі және сыныптан тыс әрекеттерін кіріктіру біріңғай педагогикалық жүйе құруға бағытталған, онда әрбір тәрбиелік және білімділік кешенін шешуге көмектеседі.

Жалпы білім беретін мектептің басшыларынан, мұғалімдерден кәсіби икемділіктерімен шығармашылық қызметте, басқаруда, ақпаратты қамтамасыуз ету, талдау, жоспарлау, ұйымдастыру әрекетінде біліктілікті талап етеді. Яғни, ауылдық мектеп жағдайында егер мұғалімдер оқушылардың қызығушылықтары мен сұраныстарын ескеруді көздеген болса, онда атқарылатын жұмыстардың түрлері оқу пәндері мен сабақтан тыс экологиялық жұмыстың мазмұынын мақсат міндеттерін кіріктіре алатын болады. Бұған мектеп ұжымының және сыныптардың аздығы оқу үрдісін икемді құру мүмкіндігі, қоршаған ортамен неғұрлым терең байланыстар септік етеді.

Оқушылардың сыныптан тыс экологиялық әрекеттеріндегі оқу мен тәрбие үрдістерін кіріктіруді жүзеге асырудың шарттары:

- ұлттық және жергілікті дәстүрлерді ескере отырып, мектептің тәрбие қызметінің ауыл істерімен, ауыл тіршілігімен байланыстырылуын (мектеп пен ауылдың мерекелерді бірлесіп өткізуі, қоршаған ортаны қорғау және оған қамқорлық жасау) қамтамасыз ету;

- оқушылардың қызығушылықтары мен сұраныстарына қарай шығармашылық бірлестіктер, үйірмелер, секциялар ұйымдастыру;

- оқушылардың мектепте демалыс уақытын (шығармашылық байқаулар, пікір сайыстар, тақырыптық кештер, көңілділер мен тапқырлар клубы, спорттық жарыстар және т.б.) ұйымдастыру;

- оқушылардың клубтық бірлестіктерін, үлкендер мен балалардың шығармашылық ұжымдарын ұйымдастыру үшін жергілікті мамандар мен мұғалімдерді тарту;

- оқушылардың саналы түрде кәсіп таңдауға экономикалық білімдерді, ауылдағы өндірістік технологияларды меңгеруге дайындау;

- оқушылар ұжымында өзіндік басқаруды дамыту: оқушылар арасынан үлкен оқушылар мен кішкене оқушылардың ынтымақтастық қатынастарына негізделетін әртүрлі жастағы топтардың әрекеттерін ұйымдастыруға ықпал етуге қабілетті, үздіктерді анықтау;

- мектептің қоршаған ортамен байланысын кеңейту, ауыл оқушыларының қарым қатынасқа зәрулігін болдырмау.

Оқушылардың сыныптан тыс уақыттағы ақыл - ой, танымдық сипаттағы әрекеттерін күшейту - пәндік үйірмелер, бірлестіктер, қызығуы бойынша клубтар оқушылардың ғылыми қоғамдағы желісін құру, ұжымдық танымдық шығармашылық істерді жүргізу арқылы жүзеге асады.

Жалпы алғанда, сабақтан тыс әрекеттер оқушылардың білімдерін кеңейтіп, жан- жақты ізденулеріне мүмкіндік жасайды, өзіндік таным іс- әрекеттердің қорытындысы шығады және сыныптан тыс экологиялық жұмыстар арқылы балалар тылсым дүниенің әртүрлі сырларын ұғынады.

Тәрбиелеу дегеніміз - адамның сана - сезіміне және қылықтарына белгілі мақсат бойынша ықпал етудің сан - салалы процесі. Тек мектеп қана емес, сондай- ақ жанұя, қоғам, баспасөз, радио, театр, кино, теледидар- барлығы да қандай формада болса да мектеп оқушыларына ықпал етеді, оның саяси және адамгершілік дамуының көзі болып саналады. Сабақ шеңбері баланың рухани дүниесіне мұғалімнің үңіліп, баланы шыңдап, қызығып, талпыныс жасауға тәрбиелеуіне, мінез-құлқындағы, ағаттықтармен қылықсыздықтарды жеңуге көмектесуіне үнемі мүмкіндік туғыза алмайды.

Сабақтан тыс уақыт оқушылар өмірінде едәуір орын алады. Сабақтар соңынан мектеп оқушыларының өздігінен, тәрбиесі, көбінесе, инициативасымен әртүрлі қиын мәселелерді шешуге, сабақтарды дайындауға, өзі қажетті білімдердің ерекше бір қызықты саласымен тереңірек шұғылдануға, ата- аналарға шаруашылық жағынан көмектесуге және т.б. тура келеді. Осының бәрі одан қандай да болсын ұйымшылдық дәрежесін, ерік күшін, қажырлы еңбекті шеберлік пен дағдыларды талап етеді. Бұл істе оған мектеп көмек беруге тиіс. Оқушылардың сабақтан тыс уақыттағы іс- әрекетін нақтылы жүйемен ұйымдастырудың қажеттілігі де осында. Алайда, бұл мәселеге барлық жерде тиісті назар аударылмайды. Жекеленген мектептерде сыныптан тыс экологиялық жұмыстар нашар үлгеретіндер мен артта қалғандардың бірқалыпты оқуына кедергі келтіреді деп есептеледі. Іс жүзіндегі орын тепкен үйірмелерге тек жақсы үлгеріп жүргендерді ғана қабылдау керек деген тұжырымның кең таралуы да осыдан. Оқушы «2» деген баға алса болды- оны тез үйірмеден шығарады, олимпиадаға, конкурсқа, спартакиадаға қатысудан шеттетеді.

Мектептегі әрбір оқушы қызықты істің бірімен шұғылдауға, клубқа, үйірмеге белсенді мүше болып, мектептегі түрлі істер мен ойындарды ұйымдастыруы және оған қатысуы қажет. Ғылыми - зерттеу иниституттарының, мекемелердің түрлі тапсырмаларын орындай отырып, тәжірибе мен техникалық шығарма мен шұғылданып, өлке тану жорықтарына, спорт жарыстарына, көркем өнерпаз ісіне қатыса отырып, балалар білімге, кітапқа жаңаша қызығатын болады, өзінің ұйымдастырушылық дағдыларын, инициативасы мен өзіндік әрекетін дамыта түседі.

Экологиялық жұмыстар белгілі бір мақсатқа сай жүйелі де нәтижелі болуы керек. Оқу-тәрбие барысында сабақ пен сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың өзара байланыстылығын жетілдіру, мұнымен бірге оқушылардың білімге, жеке пәнге деген құштарлығын дамыту, сондай-ақ оларды қоғамдық пайдалы еңбекке неғұрлым белсенді қатыстырып, белгілі бір кәсіптік мамандықты игеруге әзірлеу-мұғалімдердің негізгі міндеті. Сондай-ақ мұғалімнің оқу материалын түсінікті етіп, әсерлі баяндауы, тәжірибелерді шеберлікпен, көрнекі көрсетіп, сабаққа танымдық ойын қисындарын ендіріп отыруы оқушылардың пәнге қызығушылығын арттырып, қиялын қозғауға әсер етеді. Мұғалім сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды жеке оқушыға ғана әсер ететіндей емес, көпшілік оқушыларды қызықтыратындай етіп ұйымдастыруы тиіс.

Оқушылардың пәнге деген ықыласы артып, қызығушылығы арта бастаса, онда пәнді меңгеруге деген құштарлық тереңдей түседі. Қазіргі кезеңде сабақтың мазмұны мен оны түсіндірудің негізгі әдістері оқушылардың өз беттерінше танымдық іс-әрекеттерін дамытатындай, әрбір нақты материалды жүйелі меңгертетіндей етіліп құрылғаны жөн. Осы мәселелердің бәрі оқушылардың жасы мен жеке басының ерекшеліктерін білуді қажет етеді.

Экологиялық жұмыстар оқушылардың білімін ғана дамытып қоймайды, оларды жан-жақты тәрбиелеудің де міндеттерін шешеді. Әрбір оқушы өзінің еріктілігімен қатар, өз бетінше жеке-дара жұмыс істейтінін де ұжым алдындағы жауапкершілігінде жақсы сезінуі керек. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың жоспарын жасаған кезде әрбір үйірме мүшелерінің жеке міндеттері де көрсетіледі. Бұл үйірме мүшелерінің арасында ұжымдық сезімді тудырады. Ұжымдық жұмыстардың нәтижесі сан алуан түрде тұжырымдалады. Оқушылар үйірмедегі бастаған жеке тапсырманы ұжымдық тапсырмаға ұластырып, қоғамдық пайдалы жұмыстарды атқарып отырады.

Оқушылардың сабақтан бос уақытын пайдалы істерге жұмсауда балалар қайткенде де бір нәрсемен шұғылданса болды деген негізде құруға болмайды. Бұл істе кездейсоқтыққа, жоспарсыздыққа, немқұрайлыққа жол бермеген жөн.

Бос уақыт ұғымы күрделі әлеуметтік категория. Бұл уақыт –(оқушылар үшін шынында да бос болғанымен) әрқашан мектептің, мектептен тыс мекемелердің бақылауындағы уақыт.

Балалардың бос уақытын қалай ұйымдастыру керек? Оларды қайткенде пәнге (дүниетану) қызықтырып, бос уақыттарын пайдалы іспен үйлестіруге болады.

Оқушылардың пәнге қызығушылығын оқу бағдарламасы шеңберінде қанағаттандандыру мүмкін емес, сондықтанда сыныптан тыс әр түрлі экологиялық жұмыстар жүргізіледі. Мұндай жұмыстар білім сапасын арттыруға септігін тигізіп, кәсіптік бағдар беріп, мамандықты еркін таңдауға көмектеседі.

Бұдан шығатын қорытынды сыныптан тыс жүргізілетін пәндік жұмыстардың негізгі мақсаты әр-түрлі үйірмелермен қамтылған оқушылардың қоғамдық және шығармашылық белсенділігін көтермелеуге тиіс. Оқушы өз күші жететеін ғана іспен айналысса оқушының үйірмедегі немесе бірлестіктегі ісі жемісті болады. Сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстар оқушылардың ықыласы мен қабылетін арттырып қана қоймай, мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жоғары деңгейге көтеруі тиіс. Ең бастысы оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарға, пәнге деген қызығушылығы мен жауапкершілігі артып, алған білімдерін бір-біріне үйрететін болуға тиіс.

Жастарды қоғамның жан-жақты жетілген белсенді азаматы етіп тәрбиелеу үшін сыныпта өтілетін бағдарлама материалдарын қазіргі өмір талабына сай оқытумен қатар, оқытудың білім беру, тәрбиелік және одан әрі дамыту міндеттерін жүзеге асыруда сыныптан тыс жұмыстардың сапасын жақсартып, ролін арттыра түсу көзделеді.

Оқу жоспарынан тыс, оқушылардың қалауы бойынша ұйымдастырылатын оқу-тәрбие жұмысын сыныптан тыс жұмыстар деп атайды.

Сабаққа байланысты мұғалімнің тапсырамасы бойынша бүкіл бір сыныптың оқушылары орындайтын сабақтан тыс экологиялық жұмыстар бар. Бұлар күнделікті сабақпен, зертханалық және сарамандық жұмыстармен байланысып жатады. Осы жұмыстарды орындағы үшін оқушыларға сынып журналына баға қойылады. Сабақтан тыс жұмыстарға сарамандық сипаттағы үйге берілген есептерді шешіп, жаттығуларды орындауларында т.б.

Сыныптан тыс экологиялық жұмыстар мектепте, оқушылардың бос уақыттарында, өз еріктері бойынша түрлі үйірмелер арқылы жүргізіледі. Бұл оқу бағдарламасынан өзгеше танымдық, іскерлік пен дағдылар қалыптастыруды, оқушылардың өз беттерінше қоғамдық пайдалы жұмыстар атқаруын көздейі. Оған қатысатын оқушылардың білім дәрежесі, сыныбы, жас ерекшелігі бірдей болмауы мүмкін, осыған орай орындайтын жұмыстар да әртүрлі болады. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың мазмұнына қарай көп түрі бар.

Экологиялық жүргізілетін жұмыстардың түрлері:

Пікірталас (диспут)

Пікірталас-оқушыларда қоғам және адамдар өміріндегі оқиғалар мен күнделікті тыныс-тіршілік жайлы олардың көзқарастары мен сенімдерін, жоғары адамгершілік қасиеттерімен жағымды мінез-құлық нормаларын қалыптастырудың оңтайлы құралы. Пікірталас барысында оқушылар қоғамдағы құбылыстар мен оқиғаларды, олардың себептерін терең анықтау, жолдастарының және айналасындағы адамдардардың әрекеттерін терең сезініп, ұғынуға үйренеді.

Пікірталастың әңгіме тәсілінен ерекшелігі, онда сынып жетекшісінің қоғамдағы ортаға байланысты адамгершілік мәселелерін айқын меңгеруде. Соңынан, ол оқушылардың адамгершілік сенімдерін қалыптастырудың бірден-бір құралы бола алады. Өйткені пікірталас кезінде оқушылардың көзқарастары кеңейіп, тіпті жай тыңдаушылар қатарында емес, соңынан оларды сөйлей білуге, өз ойларын еркін жеткізіп, дәлелдей блуге, өз жолдастарының ойын салмақтылықпен пайымдауға үйретеді.

Тәжірибелі сынып жетекшілері бүгінгі күннің көптеген өзекті мәселелерін оқушылар алдында көтере отырып, қаралып отырған сұрақ төңірегіндегі жағдайды олардың анық аңғара, талдай білуіне, оның себебін анықтап, қорытындылай білуге ықпал етеді.

Пікірталас барысында талқыланып отырған мәселе: төңірегінде оқушылардың ойларын дамытып, көзқарастарын қалыптастыру қажет. Осылардың негізінде оқушылардың пікірінде әртүрлі қарама-қайшылықтар пайда болады. Ендігі жерде сынып жетекшісінің ролі олардың пікір сайысындағы қарама-қайшылықтарын дұрыс арнаға бағыттап отыру, дайын қорытындылар бермей, дұрыс шешімді өздігінен табуға көмектасу.

Пікірталастың мақсаты-оқушыларды ұжым болып пікір таластыруға, алмасуға, өз ойларын нақтылы жеткізе білуге, ең негізгісі өз беттерінше ойлай білуге үйрету.

Пікірталастың табысты өтуінің негізгі шарты алдын-ала дайындық жұмыстарының дұрыс ұйымдастырылуына үлкен мән беріліп, оған жауапкершілікпен қарау. Ол үшін алдын-ала жоспар құрылып, оның тақырыбы айқындалады және өткізілетін күні белгіленеді. Сонымен қатар пікірталастың негізгі сұрақтарын ойластыратын топ немесе жекелеген оқушыларға тапсырмалар беріледі. Олар онымен қоса пікірталасты өткізу жайлы хабарландыру іліп, оған қажетті әдебиеттерді іріктеп алады да, оларды оқушыларға оқуға ұсынады және көрме ұйымдастырады. Көрнекті ақын-жазушылар, мемлекет және өнер қайраткерлерінің еңбектерінен тақырыпқа сай нақыл сөздерді жазып іледі. Кейбір жағдайда анкеталық сұрақтар таратылып, олардың қорытындысын талдап, диспут барысында оларды пайдаланады.

Пікіталас жүргізуші адамды тағайындауға да үлкен мән беру қажет. Ондай адам біреу немесе екеу болғаны жөн. Олар өздерін оқушылар алдында еркін ұстай білетін, таза және тілі жатық, әсерлі сөйлей алатын беделді баланы сайлаған жөн.

Пікірталастың сұрақтарын дайындау барысында оның санына емес, сапасына, тәрбиелік маңызына көңіл болу қажет. Олар әрі нақтылы болу қажет. Сұрақтарды алдын-ала оқшыларға таратып, не болмаса іліп қою міндетті. Тақырыпқа сай оқылатын әдебиеттердің тізімі де күнілгері оқушыларға беріледі.

Пікірталасты өткізу барысында баяндама жасалмайды. Пікірталас мәдениетті түрде, оған қатынасушылардың бір-бірінің көңілін қалдырмай дөрекі жауап бермей, әркімнің өз пікірін сыйлау, құрметтеу жағдайында өткізіледі.

Жүргізуші кіріспе сөз сөйлеп, оның мақсатын түсіндіреді, одан әрі қарай пікір алмасу басталады. Пікір талас кезінде сөйлеген адамдарға сұрақ қоюға болады. Сұрақтар талданып болғаннан кейін жүргізуші, сынып жетекшісі, қатысқан мұғалімдер тарапынан қорытынды жасалып, дұрыс және теріс пікір қайшылықтарын көрсетеді. Сонымен тілек айтылып, белгілі бір әрекеттерді атқаруға шешім қабылданады.

Пікірталасты өткізу кезінде ескерілетін негізгі мәселе, дәлелді ой-пікірдің айтылуы, нақтылы факторлармен тұжырымдалу. Оқушылардың белсене қатысуы, адалдықпен сөйлеуі.

Әңгіме

Әңгіме жүргізу негізінен экологиялық тақырыптарға арналады. Ол көбінесе 4-5 сынып оқушыларын қамтиды. Әңгіменің негізгі бағыттары мыналар:

- өз Отанының табиғаты;

- өзі өмір сүріп отырған қоғамның бүгінгі экологиясы;

- табиғатқа көзқарасы;

- қайырымдылығы, қарапайымдылығы, адалдығы;

- саналы тәртіп пен мінез-құлық мәдениетіне жауапкершілігі

- аңдарға, құстарға деген мейірімі;

- судың, ауаның пайдасын білуі;

- еңбекке, еңбек адамдарына және халық мүлкіне ізгілікті қарым-қатынасы.

Жоғарыда көрсетілген әрбір бағыттың маңызды, мазмұнды нақытылы тақырыптарда жан-жақты талданады. Олардың көлемі, мазмұнның сапасы сыныптыңөсуіне, оқушыларды жас ерекшеліктеріне сайкүрделеніп, ауқымы кеңейіп отырады. Әрбір қаралған тақырыпта оқушылардың табиғатқа деген көзқарасын, адамгершілік түсініктерін жаңа фактілермен, этикалық нормалармен байытып, адамдардың бойында, іс-әрекеттерінде, қарым-қатынастарында кездесетін жағымсыз қалыптардың болу себептерінің мәні ашып беріледі.

Әңгіме әдісін өткізуге дайындық барысында оның тақырыбын, мақсатын, ең басты, түйінді сұрақтарын анықтап, соған сәйкес жоспарын құрады.

Тақырыптың сұрақтары оның өзекті мәселесіне айналуы қажет. Дайындық бөліміндегі тағы бір жауапкершілігі мол, қиын кезең, ол өткізілетін әгіменің тақырыбына сай оқушыларға берілетін тапсырмалардың көлемін, сипатын, бағытын және оларды бөлуде оқушылардың қабілетін, ықыласын анықтау болып табылады. Осыған орай, олар қандай әдебиетті оқуы, өмірдегі қандай құбылысқа көңіл болу керек, өз тәжірибесінде нені еске түсіру қажет екендігі алдын-ала ойластырылады. Берілетін әрбір тапсырма оқушылардың шамасына сай келуін олардың шығармашылық өсуін қамтамасыз ету қажет.

Мұғалім экологиялық әңгіме өткізу оқушыларға оқығандарынан әлденені оқып беруге, немесе еске түсіруге, адамдар арасындағы қарым-қатынастарға қатысты өздеріне белгілі бір оқиғаны өзіне алып, оған баға беруге ұсыныс жасайды. Егер әңгімелесу емін-еркін жағдайда өтсе және оқушылар өздерінің пікірлерін қысылмай-қымтырылмай айтатын болса, онда бұл пікірлердің қарама-қарсы болуы табиғи нәрсе. Қате пікір талқыға салынатын болсын, оқушыны қателігі үшін жазғыруға болмайды, оны да, басқа оқушыларды да дұрыс қорытындыға келуіне бағыттау керек. Бірақ мұғалім балаларға дайын қорытынды ұсынуға тиісті емес.

Әңгіме өткізілгеннен кейін оқушыларға оның қаншалықты әсер еткендігін, олардың күнделікті өмірде оқуда, жолдастарымен қарым-қатынастағы нәтижесінің сапасын бақылап, талдау жасап, соған қатысты келешекте тағы да басқадай нендей шаралар ұйымдастырылуы қажеттігіне көңіл бөлу керек.

Газетпен жұмыс жасай білу

Сенің ең жақсы көмекшің – газет. Газетті дұрыс пайдалана білсең, біріншіден оқушыларды барлық оқиғаларға қатынастыра аласың, екіншіден-жазылған мақалалар жайындағы түрлі пікірталастар, балалардың сұрақтары жаңа тақырыптарға түрткі, қызықты істер ұйымдастыруға себепкер болады. Қазіргі кезеңде елімізде экологиялық апат қаупінің алдын алатын, жедел табиғатты қорғау жұмыстарын жүргізу көкейкест проблемалардың бірі болып тұр. Балаларды кішкентайынан осы оқиғаларға назар салып, оның мағынасына түсініп, талдай білуге үйретудің мәні орасан зор. Балалар газеті оларға өз елінің, жерінің табиғатын жеткізе отырып, оларды өте маңызды оқиғалармен белгілі бір дәрежеде таныстыра алады.

Балалар газеттен алған әсерлері мен ой түйіндерін өз сыныбының жұмысына пайдалана білсін, басқа балалардың жақсы істерін қабылдап, өздері жайлы немесе көкейде жүрген ойларын айтып, газетке үн қосатын болсын. Мұның маңызы өте зор. Өйткені оқушылар газет арқылы тұрған жерлерінің экологиясымен танысып, олармен қалай күрес жүргізу керек екендігін ойланады.

…Осы аптадағы информаторшы бірінші топ, Қазақстандағы экологиялық жағдайларды айтса, екіншісі шетелде болып жатқан табиғат апаттарын айтады. Балалар неғұрлым ересек болған сайын соғұрлым өздерінің күнделікті информацияларына материалдарды көптеп пайдаланады. Оқушылар ол информацияларды сабақ алдында немесе үлкен үзілісте, немесе сабақтан соң әйтеуір, кез-келген тиімді уақытта тыңдайтын болады. Топ-топ болып жарысқа түседі. Кімнің информациясы әрі толық, әрі айқын, қызық болса жеңіске сол ие болады.

Егер балалар күнделікті оқиғалармен үзбей танысып отырса, сұрақта көбейеді. Біреулер бір оқиғаның анық-қанығын әліде толығырақ білгісі келеді, өзара пікір таластырады. Бұл арада мұғалімнің немесе достардың бірінің ақыл-кеңесі қажет.

…Үшінші сынып оқушыларына ұжым болып газет оқыған тиімді. Бірақ, газетті басынан-аяғына дейін толық оқудың қажеті жоқ. Арасынан қызық қажетті материалдарды таңдап алып, балалардың түсінбеген жерлерін түсіндіріп берсе пайдалырақ болады. Ал, 4-5 сынып оқушылары газетті өз беттерінше-ақ оқи алады. Тек алғашқы кезде мұғалімнің өзі қатынасып, балалардың ойлануына, талқылауына көмектсу қажет. Балалар газетті жөн-жосықсыз, босқа оқымауы үшін, міндетті түрде газеттің тұрақты рубрикаларын, қай бөлімде қандай мақала, очерк, жазбалар болатынын түсіндіріп отыру қажет.

Экологиялық үйірмелер мен клубтар

Мұның міндеті оқушылардың сабақта, газет, журнал, радио, көгілдір экран арқылы алған білімдері мен көзқарастарын кеңейтуге, шыңдауға көмектесу.

Экологиялық үйірмелер мен клубтар әдетте жоғарғы сынып оқушылары арасында қолданылады. Ондағы жұмыстың формалары мен тәсілдері әр алуан. Мұнда лекциялар мен баяндамалар тыңдалып, пікір алысу жұмыстары жүргізіледі. Оның жұмысына оқушылармен қатар мектеп мұғалімдері және қоғамдық негіздегі лекторлар қатысады.

Экологиялық үйірмелер мен клуб жұмысын ұйымдастырудың нәтижелі болу үшін, алдымен тыңдаушылардың құрамына байланысты тақырыпты таңдау және олардың білім дәрежесін анықтау қажет.

Оның жұмысының мазмұнына жақын және алыс шет елдегі саяси ағымдағы оқиғалар, ондағы адамдардың өмірі мен тыныс тіршілігі, тарихы мен экономикасы және мәдениеті жайлы толып жатқан мәліметтерді оқып білуі, оған оқушылардың баға беруімен қатар, саяси көзқарастарын тәрбиелеу жатады.

Мұндай жұмысты, әдетте оқушылардың мәліметтер жинауы, оған қысқа түрде баяндамалар әзірлеуі, көрнекі құралдар шығаруы негізінде ұйымдастырады. Экологиялық үйірмелер мен клуб жұмыстарын ұйымдастыру баяндамалармен қатар, әңгімелесу түрінде де өткізіледі. Ол үшін таңдаған тақырып бойынша алдын-ала сұрақтар әзірлеп, дайындық жұмыстары жүргізіледі.

Ұсынылатын тақырыптың бағыты мен күрделілігіне байланысты жауапты адамдар тағайындалады.

Сынып жетекшісі тақырыпты әзірлеу мен өткізу барысында жауапты оқушыларға оның тақырыбын таңдап алуға, нақтылы жоспар құруға, қажетті әдебиеттердің тізімін анықтауға, талқыланатын сұрақтардың негізгісі мен қосалқсын ажырата білге көмектеседі, бағыт-бағдар беріп отырады.

Мұндай жұмыс барысында оқушылар ұсынылған әдебиеттерді оқып-үйренеді және құрбылары алдында өз ойын айтуға, ағымдағы оқиғаларға баға беруге машықтанады.

Оқырмандар конференциясы

Оқырмандар конференциясы мектеп оқушыларының оқудан тыс кездерінде қызықты әдеби-көркем шығармалары мен ғылыми-көпшілік әдебиеттерін оқуға деген ынтасын дамытудың аса маңызды тәрбие формасы.

Мектеп жағдайында ең көп тараған немесе көптен қолданатын конферецияға, оқырмандар конференциясын жатқызуға болады. Әдетте, ол белгілі жазушылардың еңбектерін оқып, танысуға бағытталады, соның негізінде жастардың рухани дүниесін байытып, оларды елжандылыққа, ел-жұрты алдындағы борышын өтеуге, туысқандық пен достық қарым-қатынасын қалыптастыруға, еңбекке, әрі еңбек адамдарына деген сүйіспеншілікке, шынайы махаббатқа тәрбиелеудің тамаша бір құралы болып есептелінеді.

Конференцияның негізгі мақсаты кітап жайлы оқушылардың қызығушылығы мен ойын танып білу, эстетикалық талғамы мен сенімдерін қалыптастыру, көркем-әдеби шығармаларын оқуға және оны білуге дағдыландыру.

Конференцияның міндеті: оқылған кітаптарды ұжым болып талқылау, оның мазмұнын, автордың ойын дұрыс түсінуге тәрбиелеу, жеткіншектерді сөйлей және ойлай білуге үйрету.

Әдеби-көркемөнер шығармаларын жан-жақты талдау оқушылар ұжымының берік қалыптасуына, сана сезімдерінің дамуына, кітаппен жұмыс істей білу мәдениетінің көтерілуіне, өзара пікір алмасу қажеттілігінің пайда болуына ықпал етеді.

Дұрыс ұйымдастырылған конференция оқушыларды саналы оқуға, теориялық мәселелерді талдай білуге, оқыған кітаптарының кемшілігімен жетістігін өз бетінше бағалай білуге үйретеді.

Сынып жетекшілеріне конференцияны өткізу барысында оқушылардың дара психологиялық ерекшеліктерін, рухани қажеттілігін, жалпы эстетикалық мәдениет дәрежелерін, адамгершілік қасиеттерін, сенімдерін танып білуге мүмкіндік туғызады.

Конференция тәрбие жұмысын ұйымдастыру формасының бірі ретінде оған ұзақ мерзімді, әрі тыңғылықты дайындықты қажет етеді, оны аяқасты өткізуге болмайды. Себебі, тәрбие жұмысында қолданылатын әңгіме, лекция, пікіталас, саяси хабарламаны сынып жетекшісінің көмегімен жақын уақыт аралығында өткізуге болады, ол конференцияны өткізу, оған дайындық мәселелері оқушылардың өздерінің көпшілік болып, тыңғылықты ұйымдастыруын қажет етеді.

Конференцияның табысты өтуінің бірден бір шарты, оның дайындық кезеңінің қаншалықты іскерлікпен ұйымдастырылуына байланысты. Сынып жетекшілері конференцияны дайындау барысында оның білімділік пен тәрбиелік маңызына ғана көңіл бөлумен шектелмей, оны ұйымдастыру мен өткізу барысында кездесетін кейбір негізгі кемшіліктерді де ескеріп, көңіл бөліп отыруы қажет. Мұндай кемшіліктер конференцияның қызықсыз өтуіне, оның тәрбиелік маңызын әлсіретуге, оқушылардың белсенділігін төмендетуге кері әсерін тигізеді. Олар шамамен төмендегідей:

1. Конференция тақырыбы немесе көркем-әдебиет шығармасын таңдаудағы кездейсоқтық.

2. Конференцияны өткізу орнының үйлесімсіздігі.

3. Конференцияны өткізу және оған дайындық барысында оқушыларды белсенді немесе белсенді емес деп топқа бөлу.

4. Конференция немесе оның тақырыбын талқылау барысында белсенді пікір алмасудың болмауы

5. Конференцияның тақырыбы немесе онда көтеріліп отырған мәселелер оқушылардың күнделікті өмірінен алшақ болуы

6. Конференцияларды ұйымдастыру барысында оның сапасына, мазмұнына мән бермей сан қуалау басымдылығы т.б.

Дайындық барысында оқушылардың өзара пікір алмасуы, жазба жұмыстарын жүргізуінің өзі-конференцияның бастамасы, ал оны өткізу кезеңі-қорытындысы болып табылады. Сынып жетекшісінің дұрыс бағыт беру басшылығы арқасында оқушылардың тек қана өздерінің дербес, өз бетінше еңбектенуі конференция жұмысына олардың белсенді қатынасуы, өзіндік көзқарасымен ойының қалыптасуына, қорытынды жасай білуіне көмектеседі.

Дайындық барысының жауапты кезеңі, ол оқылатын кітап, оның авторы анықталып, оқушыларға тапсырмалар беріледі. Мысалы: автор жайлы, оның өмірі, шығармашылық жұмыстары туралы мәлімет жинаттыру; авторға қатысты кітап көрмесін ұйымдастыру; автордың әдеби-көркем шығармаларынан қанатты сөздер әзірлеу, конференцияның өткізу орнын безендендіру, жоспарын құру; авторды болмаса әдебиет пәні мұғалімі мен кітапхана жетекшісін, тұрғылықты жердегі көркем-әдеби шығармаларын оқуды жақсы көретн немесе өлең жазатын ата-аналарды шақыру.

Конференцияны өткізу барысында сынып жетекшісі кіріспе сөз сөйлеп, оның жұмысын бастайды. Онда таңдап алынған кітап жайлы, оның мақсаты, маңыздылығын айта келе, қатынасып отырған қонақтарды таныстырып өтеді. Оқушылардың назарын нақты мәселелерге аударып, оны талқылауға бағыт-бағдар береді. Ең негізгісі, оқушылардың қысылмай-қымтырылмай өздерін жақсы сезінуге, ойларын бүкпей еркін айтуға, пікір алмасу барысында өзара достық сезім, бірін-бірі құрметтеу жағдайында өткізуге қол жеткізу. Сынып жетекшілері әдетте 2 немесе 3 оқушыны алдын ала дайындап, ақыл-кеңес беріп қояды. Конференция жұмысын бұлай ұйымдастыру, кейбір жағдайда уақытты үнемдеуге, оның жұмысын нәтижелі ұйымдастыруға оң ықпалын тигізеді.

Конференция соңында сынып жетекшісі қорытынды сөз сөйлеп, оның жұмысына баға береді. Кейбір көлеңкелі тұсқа өзінің көзқарасын білдіреді. Мұндай жағдайда тек менікі дұрыс деген қорытынды шығарудан аулақ болған жөн. Оның дұрыс не болмаса дұрыс еместігін келесі кезекте, соған сабақтас шығарманы талдау, қосымша әдебиет немесе анықтамаларды қолдану барысында дәлелдеп, түсіндірген жөн.

Қызықты кездесулер

Тәрбие мен оқуды өмірмен, өндіріспен, қоғамдық құрылыспен тығыз байланыстыру-мектептегі тәрбие жұмысының өзекті мәселесі. Осы тұрғыдан алғанда, мектеп оқушыларының экология саласында қызмет етіп жүрген адамдармен кездесуі тәрбиенің маңызды да қажетті саласы.

Мұндай қызықты кездесулер барысында оқушылардың табиғат пен орман, жер, су, ауа, өсімдіктер, жан-жануарлар туралы көзқарастарымен, адамгершілік қасиеттерін, еңбекке, еңбек адамдарына деген сүйіспеншілігін тәрбиелеуге солардың негізінде түрлі мамандық адамдарымен жақынырақ танысуға көмектеседі.

Кездесулерді ұйымдастыруда оқушылар арасында оған алдын-ала дайындық жұмыстарын жүргізудің маңызы ерекше. Ол үшін, сынып жетекшісі, кездесудің нақтылы мақсатының белгіленуі және оқушылармен кездесуге кімді шақыру керек деген мәселені дұрыс шешіп алған жөн. Одан кейін конақты шақыруға балалар өкілдері жіберіледі. Бұл оқушылардың белсенділігімен, жауапкершілігін арттыруға болатын кездесуде олардың ықыластарын оятуға көмектеседі.

Дайындықтың маңызды бір саласы сынып жетекшісінің шақырылатын қонақтармен алдын-ала сөйлесіп, пікірлесуі болып табылады. Онда оқушылардың құрамымен, олардың жас шамасы дара ерекшеліктерімен бірге, кездесудің көздейтін мақсаты таныстырылуы керек. Осы орайда сынып жетекшісінің педагогикалық кеңес беруіне болады. Кездесуді бұлай ұйымдастыру шақырылған қонақ сөзінің шашырамай, нақтылы мәселе төңірегінде айтылуына көмектеседі.

Кездесудің болатын уақытын алдын-ала дұрыс ойластыру, оның тәрбиелік маңызын арттырудың оң кепілі. Бүгінгі таңда мектеп тәжірибесінде қалыптасқан дәстүр, ол кездесуді сабақ артынан іле-шала өткізу. Бұл тиімсіз әдіс. Өйткені, бес-алты сабақтан шаршап шыққан балалар көп жағдайда кездесуге онша ниетті бола қоймайды.

Кездесуді өткізетін орынды да алдын-ала белгілеп алған жоқ. Еліміздің көптеген мектептерінде оқу екі мезгілде жүргізіледі. Сыныптан тыс уақыттарында оқушылармен тәрбие сағатын өткізуде сынып бөлмелерінің тапшылығын тудырады, белгіленген тәрбиелік шараларын атқаруда оқушылардың орын іздеп, сендей соғылуына душар етеді.

Осыған қарамастан аталмыш тәрбиелік шараларды сынып жетекшісі тарапынан атқару шарт болса, оған оқушылардың қатынасуы міндетті. Осының нәтижесінде, атқарылған шаралардың тәрбиелік мәні жойылып, оған деген оқушылардың қызығушылығы бәсеңдейді.

Ол үшін кездесудің сипатына қарай орынды таңдаған жөн болар еді. Атап айтсақ, еңбек ардагерлеімен кездесу өндіріс орындарында, соғыс және еңбек ардагерлерімен мектеп мұражайларында, ал өнер адамдарымен мектеп клубтары, не болмаса мәдени бөлмелерінде өткізген жөн болар еді.

Ал кездесу мерзімі негізінен апта соңында сенбі күндері өткізу мұғалімдерге де, оқушыларға да, тіпті шақырылған қонақтарғада тиімді болмақ. Тәрбие жұмысын бұлай ұйымдастыруда сабақтың тиімділігі артып, оқушыларда кез-келген іске алаңдамай біржақты болған болар еді, әрі оның нәтижесі оқу үшінде тәрбие жұмысында нәтижелі болмақ.

Кездесуге оқушылардың өздерін даярлаудың да педагогикалық тұрғыдан құнды екенін ескеру қажет. Ол үшін сынып жетекшісі оқушыларға кездесудің кіммен болатынын, оның уақыты мен өткізу орнын алдын-ала хабарлап қояды. Жекелеген оқушыларға тапсырмалар беріп, олардың ықыласын оятады. Кездесуге арналып қабырға газеттерін шығарады, кездесу орнын безендіреді, ән-би, тақпақ, көрме секілді оқушылардың өздерінің өнер туындылары әзірленеді.

2.4 Қазақтың ырым –тыйымдарын пайдалану арқылы экологиялық жұмыстарды ұйымдастыру формалары мен әдістері

Ырым сөздері алдын ала жамандықтан сақтандыруды, жақсылыққа қарай тәрбиелеуді көздейтін ұстаным. Ал тыйым сөздері – астарлы түрде айтылатын киелі сөздер. Мысалы, қазақта «үйге қарай жүгірме, атпен шаппа, жаман болады» деп жатады. Бұл сөз ырым емес, этикадан туындаған тәлімі терең тыйым сөз. Себебі, көбінесе жау шапқанда, суық хабар жеткізгенде хабаршы жай жүріске салмай, шауып келеді. Міне сондықтан, жай уақытта үйге қарай жүгіріп келу – елдің жүрегіне үрей салу болғандықтан, бабаларымыз «үйге қарай жүгірме, атпен шаппа» деген этикалық астары қалың тыйымдарды айтып отырған.Ендеше осы ырым –тыйымдарды экологиялық тәрбие беру жұмыстарында да пайдаланудың мағынасы аса зор. Оларды түрлі тәрбие жұмыстарында қолдануға болады.

Тәрбие жұмысының формасы – бұл тәрбие процесінің сыртқы көрінісі. Мазмұн мен форманың философиялық категориялары тәрбие құбылыстарындағы ішкі және сыртқы ұғымдардың бірлігін танытады, яғни біріншісі, не бар екенін көрсетсе, ал екіншісі, қандай түрде екендігін білдіреді. Мазмұн мен форма бір – бірімен тығыз байланысты, яғни мазмұн өзгерісі форма өзгерісіне әкеліп соғады және керісінше. Мазмұн қалыптасады немесе формаланады, форма мазмұнмен толығады. Тәрбие процесінің мазмұны жан – жақты және үйлесімді дамыған тұлғаның экологиялық, рухани, адамгершілік, эстетикалық, еңбектік, әлеуметтік қасиеттерден құралады. Тәжірибе жүзінде бұл мазмұн өзіне барынша сәйкес келген ұжымға өтеді. Егер бұл сәйкестік бұзылса, онда тәрбие қиын және шешілмес дағдарысқа тап болады.

Педагогика тарихы тәрбие процесін ұйымдастырудың әр түрлі формаларын басынан кешірді. Олардың әрқайсысы өзгермелі жағдайлардағы белгілі - бір мазмұнды ашу үшін жасалынады. Біріншіден, балалар саны өзгерді: ежелгі оқу орнындағы бір немесе оншақты баладан бүгінгі барлық балалардың міндетті мектеп тәрбиесіне өтуі. Сондықтан, тәрбие формасын талдаудың алғашқы бағамы сандық өлшеммен беріледі. Тәрбие процесінде қамтылған адам санына қарай тәрбие формалары жеке, шағын топтық, топтық (ұжымдық) және бұқаралық болып бөлінеді. Топтағы (ұжымдағы) тәрбиеленушілер саны 5 – 7 –ден 25 – 40 дейін болса, бұқаралық формада оның шегі болмайды. Тәрбие процесінің пәрменділігі оны ұйымдастырудың формасына байланысты. Тәрбиеленушілер саны тәрбие жұмысының мазмұнына және оны басқаруға әсерін тигізеді. Тәрбиеленушілер саны көбейген сайын тәрбие сапасы нашарлайды. Тәрбиелеуде жеке және шағын топтық формалар дұрыс. Бұл тәрбие жұмысын ұйымдастыру формаларын өте жылдам және мақсатты бағдарлауға, жағдайдың өзгеруіне қарай педагогикалық амалдарды өзгертуге ыңғайлы. Бірақ жеке және шағын тәрбиенің жоғары экономикалық шығындарды керек етуі – оның кең тарауындағы елеулі кедергі. Қазіргі жүйелердің көпшілігі тәрбиенің топтық(ұжымдық) формасын пайдалануға көшті. Ол өзінің жеткілікті тиімділігімен, санымен бірге өкініштісі, педагогикалық қызметтің салыстырмалы түрде төиен бағалануымен ерекшеленеді. Соңғысы – біздің елімізде тәрбие формасын таңдаудағы шешуші себеп болып отыр.

Көзқарас, түсінік, сенімді қалыптастыру үшін тұлғаның ақыл – ойын қалыптастыру әдістері қолданылады. Бұл әдістер сенім, қажетті құлықтың эмоционалдық жақтарын қалыптастыруда да маңызды орын алады. Егер оқушылыр әсерден тыс қалып отырса, онда қойылған мақсатқа жету процесі өте баяу жүреді. Тәрбиеленушілердің тәрбие іс - әрекетіне белсенді араласу дайындығы қалыптасқан жағдайда ғана әдістер өз мақсатына жетеді. Әрбір әдістің өзіндік сипаты және қолдау аумағы болады. Педагогтың деңгейі жоғары болған жағдайда бұл топтағы әдістер жүйелі әрі басқалармен бірлескен түрде қолданылады. Мазмұны мен қолданылуына қарай сөздік – эмоционалдық әсер етуші әдістер мыналар: әңгімелесу, түсіндіру, этикалық кеңес, дисут, және көрнекі тәжірибелік әсер ету әдісі, өнеге - өрнек келтіру.

Бастауыш сыныптарда пайдаланылатын этика тақырыбындағы әңгіме – бұл адамгершілік мазмұны бар нақты деректер мен оқиғалардың эмоционалды, айқын көрінісі. Сезімге әсер ету әңгімелері тәрбиеленушілерді моральды жайттарды бағалауға, олардың мәнін түсінуге көмектеседі. Этика тақырыбындағы әңгіме бірнеше қызмет орындайды: баланың білім деңгейін көтеру, басқа адамдардың тәжірибесін баланың тұлғалық, адамгершілік тәжірибесін байытуға бағыттау.

Этикалық әңгімелерді өткізудің жағдайлары:

1.Әңгіме оқушының әлеуметтік деңгейіне сай келуі керек.

2.Әңгіме көрсетпе – көрнекі құралдармен бірге жүрілуі керек.

3.Қоршаған ортаның эмоциялы әсері әңгіменің мәні мен мазмұнына сай болуы керек.

4.Әңгіме кәсіптік деңгейде өткенде ғана тартымды болады.

5.Әңгіме тыңдаушыларды толғандыруы міндетті.

Түсіндіру – тәрбиеленушіге эмоционалды – сөзді әсер ету әдісі. Бұл әдісті қолдануда педагог ұжым мүшелерінің тұлғалақ сапасына, сыныптың білім ерекшеліктеріне сүйенеді. Бастауыш сынып оқушылары үшін түсіндірудің қарапайым тәсілдері мен құралдары қолданылады: «Былай істеу керек», «Барлығы осылай істейді» т.с.с. Бұл әдіс мынадай жағдайларда қолданылады:

- қылық формасы немесе жаңа моральдық сапаны қалыптастыру және бекіту үшін;

- болған іске тәрбиеленушінің дұрыс қатынасын орнықтыру үшін.

Мектеп тәжірибесінде түсіндіру адам психикасына еніп, іс - әрекеттің себептерін тудыратын және тұлғаға жалпы әсер ететінін сендіруге сүйенеді.

Этикалы сұхбат тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің пікір алысуға екі жақты кірісуін керек ететін жүйелі және бірізді әдіс. Сұхбаттың әңгімеден айырмашылығы – сөйлеушіні тыңдап, оның ойын ескере отырып, онымен қарым – қатынас жасау жолдарын құру. Мұндай әңгіме моральды, этикалы, тәрбиелі мәні бар тақырыптардан тұрады. Этикалы сұхбат мақсаты – адамгершілік түсініктерін тереңдету, бекіту, білімді жалпылау, нақтылап орнықтыру және адамгершілік көзқарастары мен нанымдар жүйесін қалыптастыру.

Пікірталастар – тәрбиеленушілерді қызықтыратын әртүрлі тақырыптарға арналған қызу пікір сайысы. Пікірталас мақсаты – белгілі бір шешім шығару емес, оның маңызы балаларды прцеске қосу әрі оны басқара жүргізу.

Өнеге - өрнек - өте күшті тәрбие әдісі. Бұл әдіс мына заңдылыққа негізделеді: көру арқылы қабылданатын құбылыстар тез әрі ешбір қиындықсыз санада бекиді. Сонымен қатар кітаптағы, кинодағы бас кейіпкерлерді, тарихи тұлғаларды, атақты ғалымдарды, саяси майталмандарды т.б өнеге ету үлкен тәрбиелік мәнге ие.

Тұлғаның қажетті қасиеттерін қалыптастырудың біртұтас әдісі – жаттықтыру.

Жаттығу – автоматты түрде жеткізілетін талап әрекетті көп қайталап орындаудан болатын тәрбиенің тәжірибелік әдісі. Жаттығу нәтижесі тұлғаның тұрақты қасиеттері дағдылар мен әдеттерді қалыптастыру.

Талап – бұл тәрбиеленушінің белгілі бір іс - әрекетін тежеп не ынталандырып, жекелей қарым – қатынаста жоғарылайтын, баланың белгілі қасиеттерінің көрінуіне себепші әсер ететін тәрбие әдістерінің бір түрі. Қойылу формасына қарай талаптар мынадай болып бөлінеді:

1.тікелей талап (жеке, нақты, дәл, түсінікті)

2.қосымша (кеңес, өтініш, сенім, қолдау т.б)

3.талап – кеңес

4.ойын түріндегі талап

5.сенім арқылы талап

6.талап - өтініш

7.талап – ишара

8.талап – қуаттау

9.позитивті және негативті талаптар.

Үйрету – бұл тез және жоғары деңгейде керекті сапаны қалыптастыру қажеттілігі туғанда қолданылатын әдіс. Гуманистік педагогика қатал үйретуге қарсы, себебі ол адам құқығына қайшы келеді. Үйрету әдістерін дұрыс пайдалану шарттары:

1.мақсаттың айқын болуы,

2.түсінімді үйрету;

3.тапсырманы беру уақытымен санасу;

4.орындау жолдарын және нәтижені көрсету;

5.сапалардың бірізді және қатар тәрбиесі;

6.үнемі бақылау жасау.

Тапсырма беру әдісі – жақсы нәтижелер береді.Жүйелі тапсырмалар беру арқылы оқушыларды дұрыс істерге үйретуге болады.

Ынталандыру әдістері мақтау және жазалау болып екіге бөлінеді. Мақтаудың түрлеріне қолдау, қуаттау, алғыс айту, мадақтау жатады. Мақтау әдісі мына жағдайда нәтиже береді:

1.балалардың мақтау алуға іштей сенімді талпыныстары болуы;

2.мақтау арқылы тәрбиеленушіні ұжымның қалған мүшелеріне қарсы қоймау;

3.мақтаудың қылық – ісіне сай болуы;

4.мақтау арқылы оқушыға жекелей шешім табуды үйрету;

5.мақтаудың шындыққа негізделуі.

Жазалау – қате қылықты ескертіп тежеу, өз ар – ұяты алдында, басқа адамдар алдында кінәсін түсінуге әсерін тигізетін педагогикалық әдіс.Жазалаудың мынадай түрлері белгілі:

1.қосымша тапсырмалар беру;

2.белгілі бір құқынан айыру немесе уақытша рұқсат етпеу;

3.моральдық кемшілігін таныту.

Жарыс – адамға, қоғамға қажеттісапаларды тәрбиелеуде оқушылардың табиғи, бәсекелестік қасиеттерін бағыттайтын әдіс.

Адамгершілік сапаларын индивидтің өзі анықтап, адамгершілік ұстанымын да өзі қалыптастырады. Мысалы, индивидуализм, коллективизм, эгоизм, альтруизм деген сияқты. Ұстанымды таңдағанда біз тұтастай моральдік бағытты таңдаймыз. Ұстанымды таңдау жеке ережелерге, норма, сапаларға тәуелді. Моральдік жүйеде жеке бастың өз ұстанымын дұрыс таңдауы жеке бастың үлкен жетістігі болвп табылады. Адамгершілік ұстанымын дұрыс таңдап алған адамның жолы – дұрыс адамгершілік жол. Халықтық педагогиканың баға жетпес мұрасы, ілкі бстауы – дәстүр. Әдіс ретінде дәстүр де адамгершілікке тәрбиелеуде қолданылады. П.Пидкасистый ұсынған тәрбие әдістерінің топтамасы мыналар:

1.тәрбиеленушілерде дүниеге қөзқарас қалыптастыру және мәлімет ауыстыруды жүзеге асыру;

2.тәрбиеленушінің әрекетін ұйымдастырушы және олардың мотивін ынталандырушы;

3.тәрбиеленушілерге көмек көрсету және олардың мінез – құлқын бағалау әдістері.

Осы әдістердің қай тобына болсын моральдік – этикалық дәстүрді жатқызуға болады.Тәрбие әдісін балалардың моральдік мінез – құлқын, адамгершілік сапаларын стимулдандыру тәсілі деп түсінеміз. Американ психологы Л.Кольберг адамгершілікке тәрбиелеудің басты мақсаты мінез – құлықты қалыптастыру емес, ұтымды пікір айту қабілеті деп түсіндіреді.Сонымен бірге ол тәрбие бағытын автономды моральдық ұстанымды қалыптастыру үшін жұмысты күшейту бағытына баруды ұсынады.

Оқушылармен жұмыс істеу формаларын ұйымдастыруда олардың ынтасына, күштеріне және әрекеттеріне иек арту қажет.

Мектептегімен салыстырғанда сыныптан тыс сабақ беруде балалардың қабілетін жетілдіру үшін зор мүмкіндіктер бар.

Сондықтан білім берудің жалпы мәселелерін сыныптан тыс жұмыстар деңгейінде қарастыру қажет.

Осы тұрғыдан алып қарағанда терең рухани мәні бар, таным процесінің әр қилы ағымдарын тоғыстырған тәрбиелеудің ұлттық тәсілдері мен жүйелерін пайдалану айырықша маңызды, бірақ жете зерттелмеген сала болып табылады.

Бұл жұмыстардың мақсаты да осыдан туындайды– уақыт талқысынан өткен тәрбие түрлерін сыныптан тыс оқытуда қолдану.

Мектепке оқушылардың жағдайына қарай, тәрбиелік маңызы бар әр түрлі экологиялық жұмыстар ұйымдастыруға болады. Ондай жұмыстардың түрлері сан алуан, мысалы, оқушыларға жеке-жеке тапсырмалар беріп, құстардың ұясын жасауға, тұрған жерлерінің экологиясы туралы шығармалар жазуға, экологиялық күнтізбелік бойынша мерекелерді атап өтуге ұйымдастыру, экологтармен әңгіме өткізу, құстар, табиғат кештерін, экологиялық проблемалар туралы оқушылар конференциясын өткізу т.б. сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру.

Бұл жұмыстардың әрқайсысысын өз алдына көздейтін мақсаты, соған орай жұмысының мазмұны мен түрлері, ұйымдастыру принципі бар. Сондықтан бұларды сынып жағдайына қарай, оқушылардың жас ерекшеліктерін есепке алып, шығармашылық бағытпен өткізген дұрыс.

Викторинада түрлі жұмбақтар, жаңылтпаштар т.б. түрлі ойындар араласып келсе, өте қызықты, тартымды болады. Өйткені жұмбақпен жаңылтпаш балардың ойын өсіреді, тілін дамытады, мысалы, мына сияқты жұмбақтар кірісіруге болады.

1. Құс шарықтап ұшады,

Көкке әсем әнге салып,

Қанатын сірә қақпайды,

Бұл не нәрсе ойла тап

(Самолет)

2. Тал басында ағаш үй,

Терезесі тамаша үй.

Соны мекен етеді,

Қыста алысққа кетеді

(Қараторғай ұясы)

3. Қозғалады орнынан бірақ рет күнінде

Ел ұйықтаса ел ояю – тыныштық жоқ үнінде

(Сағат)

4. Көлігі жоқ – көшеді

Өзін кезбе деседі

(Бұлт)

5. Қанаты бар ұшпайды

Жұрт айламен ұстайды

(Балық)

Осындай нәтиже кез-келген тәрбие шараларын өткізгенде апталық, айлық, тоқсандық, жылдық қорытындылар шығару арқылы оқушылар өз жетістіктерін анықтап отырады. Олар әрбір жеке оқушыға рейтингілік бағалау, диагностика жүргізіліп, ынталандыру шаралары жүзеге асады. Міне, осындай нәтижелі еңбектің жемісін болашақта оқушылар қоғамға пайдасы бар, табиғатты қорғай блетін дені сау, білімді азамат болып шықса көрінеді.

III . Эксперименттік – тәжірибелік зерттеу жұмыстары

Эксперименттік зерттеу жұмыстарының мақсаты – қазақтың ырым –тыйымдарының экологиялық тәрбие берудегі ролін көрсету және бастауыш сынып оқушыларыынң экология, табиғатты қорғау туралы түсініктерін айқындау. Зерттеуге бастауыш сыныптың 25 оқушысы және олардың ата аналары алынды.

Зерттеудің айқындаушы кезеңінде оқушылармен ата аналарының экологиялық түсініктерімен ырым, тыйым туралы түсінік деңгейін анықтау жұмыстары жүргізілді. Осы мақсатта сауалнама жүргізілді. Сауалнама сұрақтары төмендегідей болды:

1.Экология дегенді қалай түсінесің?

2.Табиғатты қорғауда өз көмегіңді тигізесіңдер ме?

3. «Ағын суға түкірме», «Көк шөпті жұлма» дегенге қалай қарайсың?

Сауалнама бойынша алынған нәтижелер әр түрлі болды. Қазақтың ырымдарымен тыйымдарын орысша тәрбиеленген және жас ата аналардың арасында білмейтіндіктері анықталды.

Эксперименттік топтағы оқушылармен ата-аналарын түсініктері бойынша үш деңгейге бөлдік:

Жоғары деңгей – табиғатты қорғау жұмыстарының мазмұнын түсінеді, ойын еркін жеткізе біледі, халық фольклоры жанрын табиғаттың әсем көрінісін эмоционалдық сезіммен, қызығушылықпен қабылдайды. Қоршаған ортамен табиғатты қорғауға байланысты меңгерген білімін іс әрекетте белсенді пайдаланады, табиғатты қорғау туралы қазақтың ырым, тыйымдарының мәнін түсіне біледі және өз көзқарастарын дәлелдей біледі.

Орташа деңгей – табиғатты қорғау жұмыстарыныың мазмұнын біледі, түсіндіре алады. Табиғатты қорғауға байланысты ырым, тыйымдардың мағынасын дәл түсіндіре алмайды.

Төменгі деңгей – табиғатты қорғау жұмыстарының мазмұнынан түсінігі нашар, халық фольклоры жанрларына, табиғатты қорғауға байланысты жүргізілетін мәселелерге талдау жасай алмайды.

Оқушылармен ата –аналардың табиғатты қорғау және қазақ ырым –тыйымдарын тәрбиелік мақсатын түсіндіру мақсатында түрлі шаралар ұйымдастырылды.

Мынандай қазақ ырымдарымен тыйымдарының мәнін түсіндіру жұмыстары жүргізілді.

· Қазақ баласы жаңа шыққан көк шөпті жұлмайды. Ағаш бүрлерін үзбейді. Көк шыбықты сындырмайды. Өйткені жас өнердің бәрі бақыттың бастамасы, барлық тірліктің қайнар көзі. Көк жұлсаң – көктей ораласың, қарғыс атады деп ырымдалады.

· Қазақ баласы бастау басына, бұлақтың қасына дәретке отырмайды. Барлық тірліктің атасы да, жан біткеннің анасы да сол бұлақ. Сондықтан бұлай істегенде оның киесі атады, қарғысы тиеді. Тазаны арамдасаң –арың кірленеді абыройын төгіледі деп ырымдайды.

· Қазақ жапан даладағы жалғыз ағашты кеспейді, зақым келтірмейді. Саясына барып паналап ұйықтамайды. Олай істесең- сол ағаштай сопиып жалғыз қаласың, дүниеде жалғыздықтан өткен жамандық жоқ. Жаның құлазудан асқан қорлық жоқ. Жалғыз ағашты жамандық тілеп тұрған жауыздықтың нысаны ретінде қарайды.

· Қазақ қосарланып өскен қатар біткен ағашты кеспейді. Олай істегенде қосағыңнан айырыласын, қанатыңнан қайырыласың, тамырыңмен қырқыласың деп шошиды. Дүние түгел әзізден жаралған. Егіздің сыңарын құлатқан оңбайды. Көңілі қарауытып, санада сарғайып зарығып, қиналып өтеді деп ырымдайды.

Осыдан кейін ата аналармен оқушылардың өз көзқарастары ортаға салынды.

«Табиғатым - тағдырым» - экологиялық, әдеби-музыкалық кеш.

(3-4 сынып)

Бұл кеш негізінен 3-бөлімнен тұрады.

1-бөлімінде «Табиғатты аялау – халық даналығы» кіріспе сөз, кешке шақырылған қонақтардың сөздері;

2-бөлімде «Сүйейік, табиғатты аялайық» тақырыбына баяндама, «Табиғатым - тағдырым» әдеби монтажын жасау;

3-бөлімінде оқушылар өнерінің байқауы қорытылады;

Кешке еңбек озаттары, табиғат қорғау саласында еңбек етіп жүрген ғалымдар, ақын-жазушылар, ұстаздар шақырылады.

К.Ахметова. «Жер тағдыры».

Ақын: - Жер – Ана!

Адамдарға бар не тілегің?

Жер: - Қан төгіп соғыспаңдар,

Өтінемін!

Куәсі едім соғыстың.

Ұлы істің де.

Жетпейді екен еш нәрсе тыныш күнге.

Ақылынан адамның азап тауып,

Алмағайып тұрмайтын қыл үстінде.

О, адамдар!

Мезгілден сыр күткендер.

Бейбіт күнде жерде пір тұтты елдер.

Бабалардың ертегін шектемеңдер,

Маралдарды (жер-тегін) үркітпеңдер.

Тұруы үшін бұлбұлды тұнық таңдар,

Отпенен ойнамайтын ғұрыпты аңғар,

Таза ауаны түтінмен құртпаңдар-

Есерліктің есігін құлыптаңдар!

Хиросимо тағдырын ұмытпаңдар!

Тыныш жатсын құстарда ұясында әр.

Күрсінбесін қария, қия шыңдар:

Қару алмай,

Қастаспай, достасып-ақ

Барлығың да төсіме сиясыңдар.

1-Басташы:

- Табиғат, Жер-Ана, Отан, Туған жер, Атамекен деген құлаққа жылы естіліп, жүрекке шаттық сезім ұялататын ұлы да қасиетті, бір-бірімен мағыналас, мазмұнды бай сөздер. Адамның өзі Табиғат пен Жер-Ананың перзенті, Табиғат пе Жер-Ананы сүйе білу, оны аялау - ад–мның азаматтық борышы.

1-оқушы. Жер-Ана мен өз анаң егіз екен.

Мейірімдері мейлінше теңіз екен.

Анам туды Жер-Ана жетілдірді

Осыны өзім өмірге негіз етем. (Н.Бәрменбаева)

2-оқушы. Жаратылыс – жан ана,

Қарық қып суға, ауаға.

Топытағыңмен асырап,

Сәулесін құйған санаға. (С.Мәуленов)

2-Бастаушы.

- Табиғат – бүкіл тіршілік атаулының алтын ұясы және аялы бесігі, құтты қонысы мен өсіп-өнер мекені.

3-оқушы. Адамдар, Жер – сенің аяулы бесігің,

Осы жер үстінде аштың сен тіршіліктің есігін.

Онымен кіндіктес жаның да, қаның да,

Жер-жаһанды аялап тұр алақаның да…

Жұлдыздар аспаннан құласа жамырап,

Күн де ұлы сәулесін төгеді жадырап.

Бар тірлік тұрады бұл жерден жалын ап.

Дүниеге жер – қара шаңырақ. (Ә.Нілібаев)

4-оқушы. Күнім сенсің, тас төбемде тұрса түн,

Анам сенсің жолдан тайсам ұрсатын.

Саған қарай ұшып келем, туған жер,

Көктем шықса құстар солай ұшатын

Сенде көктем, сенде алма ағаш гүлі бар.

Аспаныңда аяулы елдің жыры бар,

Ақ сұңқарың қанша биіік ұшса да,

Саған келер, саған келіп жығылар. (Т.Молдағалиев)

5-оқушы. Армысың, ардақ- мекен, асыл-мекен!

Айрықша топырағың, тасың бөтен,

Бабалар бақыт іздеп кезуші еді.

Білмепті бақыттары қасында екен.

Ғасырлар сілемімен басулы екен. (М.Мақатаев)

«Атамекен» әні (Әні Е.Хасанғалиевтікі, сөзі Қ.Мырзалиевтікі)

1-Бастаушы:

- Табиғат – адам бойына шабыт, көңіліне қуат, сезіміне сұлулық пен сағыныш ұялатады. Адам бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыратын мол тәрбие көзі.

6-оқушы. Табиғат әсемдік төркінісің,

Ән саламын бір сенің көркің үшін.

Жан-жануар табынып бір өзіңе,

Сенен алып тұрғандай бар тынысын. (Ж.Жабаев)

7-оқушы. О, туған жер, қадіріңді кім білген,

Мен қырыңнан теруші едім бүлдірген

Сенде өткізген артық екен бір күнім,

Басқа жерде той тойлаған мың күннен.

Қайда жүрсем ойлап сені жүремін

Сүйікті елім, момын елім, ұлы елім

Саған ғана арқамды мен сүйедім

Саған ғана аяғымды тіредім. (Т.Молдағалиев)

Н.Тілендиевтің «Аққу» күйі орындалады.

2-Бастаушы.

- Табиғаттың басты байлығы – жер. Адамдар, жануарлар мен өсімдіктер өз қорегін осы қара жерден алады. «Жер байдың – елі бай», «Күте білсең жер жомарт» деген халықтың түсінігінде жер, топырақ деген ұғымдар бір мағынада айтылады.

8-оқушы Қол артқанда ғылым, білім, ойлауға,

Қолданайық жақсылыққа, жоймауға.

Жердің халі бала ойнаған шармен тең,

Жер шарымен хақымыз жоқ ойнауға?

Жетістіктің жетер жері – нендей сын?

Көр қазасың, өзіңе-өзің көрмейсің.

Сен құласаң, жерге барып бөлендің,

Жер құласа жерді қайда жерлейсің?! (Қ. Исаұлы)

9-оқушы Бұл қара жер болған бізге кең мекен,

Кең мекенге қауіп төнді!

Білсең, оны,

Төбе шашың тік тұрар,

Бейшараның көрмегені кемде-кең.

10-оқушы Сөне жаздап, сөне жаздап шамшырақ,

Талай рет жатыпты-ау қансырап.

Сондай кезде,

Сондай кезде қол созып

Қай құдірет келіпті одан хал сұрапі

11-оқушы Жердің көрген қорлығы көп,

Жетеді.

Ол жыласа,

Жасқа толар етегі

Аяғаннан,

Алдыма алып сәбидей,

Айдарынан сипағым кеп кетеді! (Қ.Мырзалиев)

1-Бастаушы:

- Адам өмір сүру үшін табиғат байлықтары керек. Қазақстанда түрлі кен байлықтардың қоры өте мол. Олар өнеркәсіптің өркендеуіне қажетті шикізат қорлары болып табылады.

12-оқушы Кен айтады ел мен жұрттың өлшемін,

Кенде жатыр күш-қуат пен мол сенім.

Кенің бар ма? Жоқ болса , егер жарлысың

Кенің болса келешегің зор сенің. (Т.Есімжанов)

2-Бастаушы:

- Табиғат байлығының бір тобы, жер бетінің сәулеті, еліміздің дәулеті – жасыл әлем. Өсімдіктің адам өміріндегі маңызы зор. Ол әр түрлі тамақтық өнімдердің, техникалық және дәрілік шикізаттың, құрылыс материалдарын өндірудің негізгі көзі. Халқымыз өсімдікті өмір өзегі деп аялап, одан қамқорлығын еш уақытта аямаған. «Әкеңнен мал қалғанша, тал қалсын» дегн өрнекті сөз соның айғағы.

13-оқушы Ну орман жасыл орман, мынау орман,

Далаға қорған болып тұра қалған

Барлығы баласындай бір-ақ үйдің,

Барлығы жаралғандай бір адамнан. (Т.Молдағалиев)

14-оқушы Хош иіс гүлдер орап атырабымды,

Жайыпсың жапан түзге жапырағыңды.

О,сұлу, шын дос емен, сырлас емен,

Нәр алған сүйейін бе топырағыңды. (Т.Молдағалиев)

1-Бастаушы:

- Біздің еліміізде табиғат байлықтарының бірі – жануарлар дүниесі. Жалпы көлемі 2754мың шаршы километр жерді алап жатқан Қазақстан аймағының орманы мен кең байтақ жазық даласында, өзен-көлдерінде құнды тері, дәмді тамақ, дәрі-дәрмектік шикізат беретін жан-жануарлардың көптеген түрлері тіршілік етеді. Халқымыз ежелден-ақ көптеген жануарларды көзінің қарашығындай аялап, қамқорлыққа алған. Оларды жақсылықтың жаршысы, бақыттың бастамасы, достықтың үлгісі деп дәріптеген.

«Жез киік» әні (сөзі: Қ.Салықовтікі, әні: Ж.Сейіловтікі) орындалады.

16-оқушы. Тағдыры қимағанмен артық пішін,

Тағдыры бермегенмен артық күшін

Ынтымақты-ау, тырналар, ынтымақты-ау,

Қарашы шіркіндердің тәртіптісін. (М.Мақатаев)

17-оқушы. Аттанып бара жатыр аққу-қаздар,

Қош енді, қош болыңдар, гәкку-наздар!

Кеудемде күңіренген дастан қалды,

Киелі қанатымен аққу жазған.

Аққулар, алданыш па ең, арман ба едің?

Қош енді, қанатым жоқ самғар менің!

Нуларым сыңси жылап қалды-ау менің,

Суларым жетімсіреп қалды-ау менің! (М. Мақатаев)

«Аққуым менің» әні (сөзі: С.Жиенбаевтікі, әні: Л.Хамидидікі), содан кейіін «Ару аққулар» биі орындалады.

2-Бастаушы:

- Табиғат байлықтарын ұқыпты пайдалану, қорғау және көркейту жұмыстарын жүргізу кезінде іс-әрекеттерімізді табиғат заңдарымен үйлесімді жүргізе білуіміз қажет.

18-оқушы. Табиғат пен тазалық бар айтарым,

Жаным аңсап сезінді талай тәнім

Адамдарға ақыл бер заңғар аспан,

Жер бетіне шапақ төк, арай таңым.

Жаратылыс деген ең ізгі анадан

Туғаннан соң нәр алып түз даладан

Жалбарына бастады табиғатқа

Табиғаттың заңдарын бұзған адам. (Қ.Ахметова)

19-оқушы. Айдын көл кемеріне соғатындай,

Аққу, қаз қаңқылдасып, жаға тынбай,

Дүние бастапқыдай дәрен кешіп,

Еш жерде бомба түсіп, оқ атылмай,

Жарқырап сонда заңғар мөлдіресе

Майда жел ептеп қана гүлді үрлесе,

Бұлбұлдар тәтті әуезін төгер…

Бірақ,

Адамдар бәрін қайта бүлдірмесе! (Қ. Ахметова)

«Туған жер туралы толғау» әні (сөзі: Қ.Мырзалиевтікі, әні: С. Лұқпановтікі), Тәттімбеттің «Саржайлау» күйі орындалады.

Кеш бастаушының оқыған өлеңімен аяқталады.

Ертеңге жетпей көзміз,

Ертегі қуған кезіміз,

Елемей келдік сені біз,

Жер – Ана!

Толқымақ қайта көгіміз,

Сеніңіз бізге сеніңіз,

Жер – Ана!

Бұл әдеби-музыкалық кештің тағылымдық та, тәрбиелік те мәні зор. Оқушылар Отанын, туған жерін, табиғатын сүюге үйренеді.

Ойын-сабағы.(Табиғатты қорғау)

Сабақтың мақсаты : Дәстүрлі емес түрде оқушылардың білім деңгейлерін арттыру. Мұндай сабақ оқушыларға қоршаған ортаның қайшылықтарын көруге мүмкіндік береді. Ойынға дайындалар кезде оқушылар қосымша көп әдебиеттерін қарастырады, бұл олардың шығармашылық қасиеттерін арттырады.

Құралдар: Табиғатты қорғау туралы нақыл сөздер, суреттер.

Ойынға қатысушылар: бас сот, хатшы, айыптаушылар, адвокаттар, қайғырулы.

Ойын барысы: Тұрыңдар! Сот келеді!- Хатшы.

Бас сот: Ашық сотта қоғамның экологиялық проблемалары және қоршаған ортаны ластануы туралы іс тыңдалады. Кінә, екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде-табиғат қоғам мен адамды кінәлайды. Екіншіде-жабайы өліп бара жатқан табиғатты гүлдендіріп тірілтетін күш ретінде қоғам қарастырылады.

Сот ескереді:- Сіз тек шындықтан басқа екі нәрсе айтуыңыз керек. Өтірік айтқаны үшін куәгерлер жауапқа тартылады.

Хатшы:- Табиғат шақырылады.

Табиғат:- Жерде адамның пайда болғанына 1миллион жылдан асты. Ғылыми техниканың дамуына байланысты өзін менің патшам ретінде сезінді.

Хатшы:- Қоғам шақырылады.

Қоғам:- Өмірден жоғарғы ұйым – қоғам. Ерте дәуірде адам аңшылықпен айналысқан кезде қоршаған табиғатқа тұтастай тәуелді болды. Техниканың дамуына байланысты адамдар күшейіп алды. Табиғатты өздеріне лайықты өзгертті.

Сот:- Енді куәгерлер мен қайғырушыларды тыңдайық.

Қайғырушы:- Жерді шақырамын.

Жер:- Табиғаттану, киіну үшін адам жер, су ресурстарын қолданады. Топырақты бұзды, бұл эррозия дамуына, сумен ауаның ластануына әкелді.

Куәгерлер:- Жыл сайын адам жер қыртысынан 100млн тоннадан артық кендер, жағар және құрылыс материалдарын алады.Қазба байлықтарының өндірісі жердің релфінің өзгеруіне, котловандар түзілуіне, жердің жоғарғы қабатында шұңқырлардың түзілуіне әкеледі.

Сот:- Адам денсаулығына тыңайтқыштардың кері әсер етуінің фактілері бар ма?

Табиғат:- астық өнімдерінде нитраттармен нитрит мөлшерінің артуы адамның көптеген ауруларға шалдығуына әкеледі.

Сот:- Бүгінгі таңда минералды тыңайтқыштармен пестициттердің артық мөлшеріне байланысты аурулардың көбеюіне жол бермеу үшін адам қандай шаралар жүргізіп жатыр!

Қоғам:- Кейбір мемлекеттерде : США, Франция, Германия, пестициттер қолдануын азайтып немесе толығымен тоқтатып жатыр.

Хатшы:- Куәгер Атмосфера шақырылады!

Атмосфера:- Атмосфераның ластаудың негізгі көздеріне қара және түсті металургия өндірісі, жылу, электростанциялары, автомобильді транспорт және т.б. Атмосфераға әртүрлі газдар мен шаңдар шығарады. 1900жылдан бастап отындардың қолданылуы он есе артты. Жыл сайын атмосфераға 200 млн тоннадан артық көмірқышқыл, күкірт, азот окситтері түседі. Бүгінгі таңда 500 млн артық дүние жүзінде автомобильдер бар. Атмосферадағы улы заттардың 60% автомобильдерден бөлінеді. Оның газдарында зиян ететін 200 жуық компоненттер бар. Мұнда СО2, NО2, SО2, көмірсулар, сынап қосылысы және т.б. Атмосфераны ластайтын көздерге ядролық жарылыс және атом станцияларындағы авариялар кезінде атмосфераға түсетін радиоактивтік элементтер жатады.

Хатшы:- Куәгер Гидросфера шақырылады!

Гидросфера:- Өндірістің дамуына және қалалардың өсуіне байланысты суды қолдану мөлшері артуда. Тұрмыстың қажеттілігі үшін әр адамға күніне 300-500л су қажет. Табиғи суларға жер бетінен жауын-шашындармен шайылға минералды тыңайтқыштар үлкен зиян келтіреді. Суды ластайтын заттарға: теңіз және өзен флоттарының жанар-жағар майлары, мұнай, ауыл шаруашылығының қалдықтары жатады.

Сот:- Адам өз қажеттіліктерін мойындады ма!

Адвокат:- Иә, адам өз қажеттіліктерін мойындайды.

Көптеген елдерде жасанды ормандар егуде. Кейбір өсімдіктермен жануарлардың түрлерін сақтауға қорықтар, ұлттық парктер құруда отын ретінде сутегі электрохимиялық отынды элементтер қолдануда.Осы сияқты әртүрлі шараларды жүзеге асыруда. Қалдықсыз технологияны іске асыруда.

Бас сот:- Сот өз шешімін айтады.

Сот жабық деп жариялайды.

Сабақтың тақырыбы: Қазақстан туған өлкем!

Сабақтың мақсаты: а) Оқушыларға туған өлке, оның байлығы, алуан түрлі табиғаты туралы түсінік беру.

б) Туған жерге деген сүйіспеншілігін арттыра отырып, экологиялық нашар аймақтармен таныстыру.

в) Табиғатты қорғай білуге, аялауға үйрету.

Сабақтың көрнекілігі: 1.Қазақстанның картасы. 2.Табиағат көріністерінен стенд. 3.Газет-журналдардан мақалдар, суреттер. 4. Альбомдар: Менің Қазақстаным, қазақстанның жануарлары. 5. Табиғат туралы қанатты сөздер.

Сабақтың барысы: 1.Кіріспе 2. Әдеби монтаж 3. Мақал- мәтелдер, жұмбақтар

Сабақты бекіту: Мұғалімің қорытынды сөзі. Қазақстанның орны туралы: Батыстағы толқындаған Каспий теңізі мен Жайық,Еділ жағалауынан батыстағы Алтай тауларына дейін, солтүстікте Орал тауларынан тәңірлі тау атанған Тянь- Шань тауларына дейін ұлан- ғайыр жерді алып жатқан, тұнып тұрған табиғаты бар Қазақстан Республикасы.

1-оқушы: Қазақстан- Туған өлкем,

Жер көпе сендей көркем.

Көрсін деп күллі әлемге,

Жалауыңды желге желпем.

2-оқушы: Көз алдымда көгілдір тау мұнартып,

Аспанымда аққудың әні қалқып.

Құшақтап бір өзіңді туған далам,

Жатамын көк шалғында жаным балқып.

3-оқушы: Тасып жатқан өзендер жағасынан,

Сары белде сағымдар арасынан.

Тарайды дән жұпары бар әлемге,

Қазақтың қасиетті даласынан.

Хор: Қазақстаным.

1-бастаушы: Туған жер, өскен ел- жүрекке жылы сөздердің бәрі де табиғат деген таңғажайып ұғыммен бірігіп жатады. Қазақстанның табиғаты көз тартар аса көркем, бар сұлулықты өн бойына жинап алған өлке.

4- оқушы:

Кең дала көремісің сонау жатқан,

Жібектей жасыл шөппен бетін жапқан.

Асқар тау, айдын шалқар көл мен өзен,

Әне, сол анам еді мені туған.

5- оқушы:

Сұлу дала ! Менің сүйген еркемсің,

Жаным сенен жаратылған өлкемсің.

Қандай жақсы, қазақ болып туғаным,

О, туған жер! тамашасың, көркемсің

(С.Сейфулин).

2- бастаушы: Табиғат адам баласының дүниеге келтіріп, бойындағы бар махаббат мейірімін, күн шуағын жүрегімізге ұялатқан аяулы Ана.

6- оқушы:

Туған жер – алтын бесік, алтын анам,

Ауаңмен, ақсүтіңмен асыраған.

Мен – дағы ұлың едім өзің тектес,

Алысқа несібесі шашыраған.

2- бастаушы: Табиғат адамның бойына қуат, көңіліне шабыт сезімді ләззат, шапағатын ұялтатын сұлулықпен әсемдік әлем. Табиғатп адам денсаулығының сақшысы, жанға дауа шипагер.

Мұғалім сөзі: Қазақстанның қойнауында пайдалы қазбалары өте көп. Жері байдың- елі бай деп тегін айтпаған. Көмір, мыс, алтынның қоры мен есептеледі.

7- оқушы: Қазына қара жерде дейді халық,

Күн көрген осы жерден біраз алып.

Жер анадан үзіліп кете алмаған,

Кемеңгер небір дана, небір алып.

1- бастаушы: Табиғаттың басты байлығы жер. Қазақстан

272 млн га жерді алып жатыр, 222 млн га ауыл шаруашылығына жарамды жерлер. Күте білсең – жер жомарт деген халықтың дана сөздері бекер айтылмаған.

8- оқушы: Топырақтан өмір исі шығады,

Оны денең тиіп кетсе ұғады.

Еңбегіңді есесінен беретін,

Жақсылықта топырақтан шығады.

Хор : Туған жер.

2- бастаушы: Табиғат байлығының бір тобы жер бетінің сәулеті. Еліміздің дәулеті – жасыл әлем.Орман, тоғай, жасыл шөп, түкті кілемдей көмкерген даласы бар, жайлауы бар біздің ел.

Мұғалімнің сөзі: ( суреттер көрсетіледі, қазақстан туралы альбом, кітаптар көрсетіледі)

Қазақстан табиғаты алуан түрлі. Солтүстіктен бастасаң орманды дала, шөл мен шөлейт жерлермен қатар әдемі, көрікті жерлер қаншама. Мысалы : Көкшетау, Баянтау, Алатау т.б. Осы жерде төрт түлік мал, қазақтың киіз үйі, жайылым туралы айту.

9-оқушы : Баянауыл басынан бұлт аумайды.

Көл бетінде күлімдеп нұр ойнайды.

Астанадан алыстау демесеңіз,

Алатаудан Баяның бір аумайды.

Хор : Алатау

1- бастаушы: Тіршілік атаулының өмірлік өзені,

аңсар арманы – таза ауа.

10-оқушы: Бола алмас аспан ұя зауалына,

Жауларды тартар уақыт жауабына.

Бомбасын жер мен суда сынатпаймыз,

Улауға жол бермейміз ауаны да.

Мұғалім сөзі: Сонау 1949 жылдан бастап Павлодар, Қарағанды, Семей даласында ядролық қару жарылып, сынақ жүргізіліп келді. Жарылыс кезінде бөлінген әр түрлі газдар ауаны ластады, сол ауамен дем алған соң тұрғындар көптеген ауруларға ұшырады. Олжас ағаларың ұйымдастырған Невада- Семей қозғалысының талабы бойынша осы сынақтарды жүргізуге 1991 жылы маусымда тиым салынды.

Заман-ай әні орындалады.

1- бастаушы: Табиғаттың көркін ажарландырып,жер бетін саялы баққа айналдыратын байлық көзі су.

Мұғалім сөзі: Қазақстан Республикасында мол сулы өзендер, көлдер, теңіздер көп. Судың да сұрауы бар дейді халық. Осы мол суды еспсіз, мөлшерден көп жұмсау – судың азаюына әкеп соғады. Мысалы: Арал теңізіне Сырдария өзені мол су әкеп қоректендіріп отырады, кейінгі уақытта өзен суын мөлшерден көп ауыл шаруашылығы үшін күріш, мақта өсіруде пайдаланды.Өзеннің теңізге апарар суы азайып, соның салдарынан Арал теңізінің суы азайып көлемі кішіреюде. Тартылған су астынан тұзы шығып кеуіп ұшып ауа құрамына кіруде. Сол ауамен дем алған адамдар ауруға ұшырап, зардап шегуде. Арал аймағының экологиясының осындай жағдайға жетуі Қазақстанда үлкен проблема болып отыр. Сол проблеманы шешу үшін М.Шахановтың бастауымен Аралға араша атты қор ұйымдастырылды.

Аралым әні орындалады.

Ата-аналар жиналысынан баяндама.

Тақырыбы: Семей қаласының экологиясы.

Бүгінгі таңда адамзат алдында ең күрделі екі мәселе тұр: бірі әлемді алапат соғыстан аман алып қалу проблемасы болса, екіншісі өзімізді қоршаған тіршілік ортасын- биосфераны келешек ұрпаққа бүлдірмей, ластамай, көркейтіп, көріктендіріп жеткізу, өйткені: тіршіліктің барлығы сыртқы ортамен байланысты.

Қазіргі кезде дүние жүзінде ғылыми-техникалық жетістіктің қауырт өсуі зиянды өнеркәсіп қалдықтарын көбейтіп, қоршаған табиғи ортаға және ондағы тіршілікке көп зиян келтіре бастады. Табиғаттың көптеген заңдылықтарын білмей оңай олжа табуға бағытталған өндіріс табиғатқа жасалған қастандықпен тең. Ел Президентінің «Қазақстан-2030» жолдауында «Біздің табиғат ресурстарымыз орасан зор байлық, әлемдік тәжірибеде табиғи байлығы бар елдер оны игере білмегендіктен кедей елдер қатарынан шыға алмай қалғаны » туралы айтқан.

Жалпы айтқанда, біздің бүгінгі күн мен болашағымыз, байлығымыз бен сәулетіміз- туған өлке табиғаты. Табиғаттың тарту еткен тамаша ғажайыбы орман-тоғай, өзен-көл, оны мекендейтін аң-құстар, балықтар бәрі де халық қазынасы. Табиғатты қорғау мәселесі күні бүгін ғана дүниеге келген жоқ. Соңғы кезде табиғи жайылымдар, шабындықтар көлемі азайып, жан-жануарлардың құрып бара жатқандығы белгілі. Сондықтан да Қазақстанның аймағында қалыптасқан экологиялық жағдайды қанағаттанарлық деп айта алмаймыз. Оңтүстік аймақтың экологиялық мәселелері негізінен су қорларын тиімсіз пайдаланумен, ластануымен байланысты. Әлеуметтік және экономикалық даму- экологиялық мәселелермен тығыз байланысты. Соның ішінде экологиялық дағдарыс аймағы – Семей өңірінің әлеуметтік жағдайы оның айқын көрінісі болып отыр.

Семей өңірінің елі мен жерін емін-еркін улап, тіршілігін тұл еткен атом апатынан бүкіл әлем хабардар.

Радиоактивті тозаң жер қыртысын, топырақты, өсімдіктерді, су көздерін ластады. Сынақтар өткізілген кезеңнің зиянды әсері қазіргі күнде, қауп-қатерлі жылдар өткен соң адамдардың екінші және үшінші ұрпақтарына ауыр зардабын тигізуде.

Семей өңіріндегі Абай, Абыралы, Бесқарағай, Жаңасемей және тағы сол сияқты елді мекендерде соңғы үш-төрт жылдың ішінде ересектер мен жас балалар өлімі күрт көбейіп кетті. Бұл аудандағы тұрғындардың түрлі рак ауруларына шалдығуы, әдеттегіден тыс әлсіздіктен адам организмнің ауруға тез бейімделгіштігі, қан құрамының өзгеруі, генетикалық қордың бұзылуы және тыныс жолдары ауруларына ұшырау жағдайлары жиі байқалады. Психикалық ауруы, өзіне-өзі қол жұмсаушылық жалпы одақтық деңгейден 1,5- 2 есе артып отырғаны байқалады.

Семей өңіріндегі ерекше назар аударуды қажет етіп тұрған жағдай – қарағайлы орманымыздың азайып бара жатқандығы. Қазақстан Республикасы ауылшаруашылығы министрлігі соңғы жылдары орман қорлары қорғау жөнінде ерекше назар аударуға тұрарлықтай шешім қабылдады. Солардың бірі- Семей және Павлодар өңірінде ағаш кесудің барлық түрлеріне және Республика бойынша жаңа жыл шыршаларын дайындауға салынған тиымдар. Кең ауқымды қамтитын мұндай шешімдердің тектен-тек қабылданбағаны белгілі. Бұл шешімдердің артында еліміздің табиғи байлығына төнген үлкен қауіпке алаңдаушылық, жыл сайын азайып бара жатқан жасыл желек қорларын қорғауға орай батыл ұмтылыс байқалады. Мұның, әрине өзіндік себептері бар. Соңғы жылдарда өрттердің тым жиілеп кетуі, түрлі мақсаттарға ағаштардың аяусыз кесілуі, табиғат байлығын қалпына келтіру жұмыстарының сол кезде нашар жүргізілуі салдарынан ормандарымыз көз алдымызда құрып бара жатқандай болып еді. Орман қорларымызды ортайтып отырған тек қана өрт емес, оның азаюының басқа да себептері жетіп жатыр. Саналы түрде түрлі бригадалар ұйымдастырып, ағашты «өртенген ағаш » деген сылтаумен бас пайдасын ойлағандар бизнес саудаға түсірді. Қаншама құнды ағаштар отынға, тұрмыстық және өндірістік мақсаттарға рұқсатсыз кесілді. Міне, осындай себептерден Семей аймағындағы қарағайлы орманның көлемі үштен бірге ойсырап қалды. Орманшы мамандардың айтуына қарағанда, бір шырша ағашын өсіру үшін 20-25 жылға дейін мерзім қажет болса, бір қарағай өсіру үшін 80-100 жыл керек.

Орман ең алдымен сан алуан аңдар мен құстар, басқа да жәндіктер және жүздеген тірі организмдер үшін тіршілік ортасы. Ендеше орманның ортаюы ең алдымен осы айтылған аңдар мен құстардың, басқа да жәндіктердің азаюына алып келеді. Табиғат-ырыс пен мол қазынаның қайнар көзі, адам денсаулығының сенімді сақшысы. Табиғат байлығы - ортақ байлық, ата-бабалардан кейінгі ұрпаққа мұра болып қалады. Сондықтан туған өлке табиғатын аялау бүгінде жалпыхалықтық іске айналып отыр. Өзімізді қоршаған табиғат байлығын қалыпты жағдайда ұстау- әрқайсымыздың азаматтық борышымыз.

Эксперименттік жұмыстар қорытындысы мынандай нәтижелер көрсетті:

Когнитивтік компонент – табиғатты қорғауға байланысты пайдалы іс әрекет дағдыларының қалыптасуы.

Мотивациялық компонент - балалардың табиғатпен қарым –қатынасындағы түрткілер жиынтығы, ырымдармен тыйымдардың ықпалымен табиғатқа деген жағымды көзқарастың қалыптасуы.

Мінез құлықтық компонент – табиғатқа және оның обьектілеріне деген қызығушылықтың артуы, табиғат аясындағы мінез –құлық этикасы.

Қорытынды

Соңғы жылдары республикамыздың табиғаты бұрын-соңды болмаған өзгерістерге ұшырауда. Экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауііпті көріністері – аймақтың техногенді шөлейттенуі, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы, атмосфераның ластануы, ормандардың сиреуі, табиғаттың генетикалық қорының бүлінуі, тіршілікке қатер төндіретін қаупті табиғи құбылыстар мен өнеркәсіп апаттарының белең алып, әрі улы қалдықтарының жинақталуы айналаны қоршаған ортаға терең зиянын тигізуде. Соған байланысты бүгінгі таңда жастарға, жаппай үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі мемлекеттік деңгейде қойылып отыр. Ол «Қазақстан - 2030» даму стратегиясында басты орын алады.

Бүгінде елімізде табиғатты таза экологиялық ахуалы мінсіз аймақты табу өте қиын шаруаға айналып барады. Бүкіл адамзат баласының мекені, барлық тірі организмдердің тіршілік ортасы Жер планетасы болғандықтан оның тазалығы табиғи қорларын тиімді пайдалану, экологиялық ауыр жағдайларда, әртүрлі аппараттарды да жоймай, халықтың тұрмыс жағдайын жақсартуға болмайды.

Әрбір адамзат баласы өмірді оқып-тани алмайынша болашаққа қадам басуы мүмкін емес. Сондықтан да мектеп жасына дейінгі және мектеп қабырғасында оқушыларға экологиялық тәрбие беру басты міндеттердің бірі. Экологиялық тәрбие берудің өзі баланың табиғатқа, табиғат сұлулығын өзен-көлмен, гүлденген даламен, сайраған құстармен, жеміс-жидектермен, орманмен кездесуі мектептен бұрын басталады. Табиғаттың таңғажайып сұлулығын, оны аялау туралы алғашқы сөзді ата-анасынан, одан кейін бала-бақшадан, кейін мектептің бастауыш сыныбынан естиді. Экологиялық білім беру мен тәрбиелеу мәселелері жалпы білім берудің жеке дара элементі ретінде оқушыларда айналадағы орта мен табиғатқа жауапкершілік қарым-қатынасты қалыптастыруымен және табиғат пен қоғам арасындағы өзара байланысты ғылыми негізде меңгеруімен сабақтас қаралады. Экологиялық білім беру оқушыларға педагогикалық тұтастық тұрғыда әсер етеді.

Келешекте жақсы ұстаз болу үшін әр оқушының жүрегіне жол таба білу, оны қызықтыра білу, ойландырып, сөйлете білу біздің міндетіміз деп түсінеміз. Оқушыларға сан-алуан әрекет арқылы ақыл-ойды жетілдіру және тұлғаның өзіндік идеясын, көзқарасын, сенімділігін, жауапкершілігін біртіндеп дамыту жолдарын іздестіру, осының бәрі бүгінгі қажеттілік.

Адамзат дамуының осы ғасырда тудырып отырған өзекті мәселелерінің бірі – баланың дұрыс дамып жетілуіне экологиялық ортаның әсері. Өйткені адам және табиат бөліп алып қорғауға келмейтін біртұтас натуралдық организм. Осы тұрғыдан алып қарасақ, оның дамуын қамтамасыз ететін биологиялық фактор табиғат немесе экологиялық орта.

Осы дипломдық жұмыстың барысында мектеп қабырғасында оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беруді ұлттық тәрбиемен байланыстыруды, соның ішінде қазақтың ырым –тыйымдары арқылы – олардың бойында табиғатты қорғауға байланысты қалыптасқан жақсы қасиеттерді дамытуды көздедік. Экологиялық білімнің өмірлік маңызына көзін жеткізудің, табиғаттың тұтастығы туралы ғылыми тұжырымдарды санасында қалыптастыруды қарастырдық. Табиғат байлығын молайтып оны тиімді пайдалану жөнінде қазір және болашақта шешілетін мәселелердің және мұнда адамның алатын орны мен ролін тереңірек түсінуге ықпал ететіні туралы атап көрсеттік.

Қолданылған әдебиеттер

1.Аль – Фараби. Избранные трактаты. Алматы, 1994.

2. Айдарханов Т, Сапанов Ә. Арал мен Каспий дерті неде деген сұраққа жауап таба алдық па? //Егеменді Қазақстан 1994 ж. 5- қаңтар.

3.Шілдебаев Ж. Экологиялық білім мен тәрбиенің рөлі // Қазақстан мектебі, 2004ж № 8.

4.Науырыз: Жаңғырған салт-дәстүрлер. Құрастырған М. Қазбеков. Алматы : Қазақстан , 1991 ж.

5.Диваев Ә. Тарту. Құрастырған, алғы сөзін және түсіндірмелерін жазған Ф. Оразаева. Алматы: Ана тілі, 1992ж.

6. Қанарбайева Б. Малды теппе, ақты төкпе.... «Ана тілі» газеті, № 45, 11 қараша 1994ж.

7. Әуесбай Т. Ұй тұрмысындағы тыйым сөздер. «Ана тілі» газеті, №49, 8 маусым 1995ж.

8. Назарбаев Н. «Қазақстан – 2030» Жолдауы

9. Ахметов Ш. Қазақ балаларын халық дәстүрлері арқылы тәрбиелеу. Алматы 1996ж

10. Агеев В.В. Этнопсихология и этнопедагогика .А. 2002

11. Сейдімбекова А. Тыйым. «Ана тілі» газеті, №51,21 желтоқсан 1995ж.

12. Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологий. А. 2003

13. Ананьев Б.Г Избранные психологические труды: 1т. М.; Педагогика, 1980

14. Дүйсембекова Ш.Д. Педагогика (қысқаша дәрістер курсы) Семей,2004.

15. Тілегенова А. Табиғатым – тағдырым // Бастауыш мектеп, №10. 2004.

16. Ақатаев С. Шағалалар неге мас болады? // Қазақ Әдебиеті 1986 ж. 24 бет.

17. Бобылева Л. Повышеие эффективности экологического воспитания. // Биология в школе 1996 г. 57-59 стр.

18. Биноградова Н.Ф. Экологическое воспитание младщих школьников //проблемы и перспективы начальной школы 1997 г. 36-40 стр.

19. Город, природа человек. // Проблемы экологического воспитания М. Мысль 1992 г.

20. Лаптаева И. Окружаюший мир и подросток. Биология в школе 1997 г.26-29 стр.

21. Мамедов Н. Суравегина И. Подготовка учахщися по экологий. Биология в школе 1996 г. 25-28 стр.

22. Монсеев Н. Экологическое оброзавание. Биология в школе 1996 г. 29-32 стр.

23. Черная Г. Охрана природы и поэзия. Биология в школе 1991 г. 63-64 стр

24. Суравегина И. Методическая система экологического воспитания. Педагогика 1996 г. 47-51 стр

25. Шербаков А. Школьный заповедник- полигон экологического образования.// Рудный Алтай 1997.

26. Суюнбаев Ж. Городские экскурсии и экологическая культура. Наука Казакстана 1997 г. 12 стр.

27. Есеналина Н. Этнопедагогика үлгісінде экологиялық тәрбие беру // Бастауыш мектеп №12, 2004ж.

28. Мұхамедрахымова Ғ, Шайхеслямова Қ, Экологиялық жаңаша ойлау мектеп қабырғасынан бастап тәрбиеленуі тиіс // Қазақстан мектебі,№3,2004ж.

29. Бейсенова Ә, Шілдебаев Ж. Экология (Оқу құралы) Алматы,1999ж.

30. Майор Ф. Воспитание – сверх задача: Обращение к глобальному формулу по защите окружающей среды и развитию. М, 1990г.

31. Манкеш А.Е. Табиғатты бағала да аяла. Алматы,2000ж.

32. Манкеш А. Жас ұрпаққа экологиялық тәрбие берудің бағыттары //Қазақстан мектебі, № 4,2004ж.

33. Манкеш А.Е. Экологиялық тәрбие негізінде баланың рухани жан дүниесін дамыту // Білім берудегі менеджмент №3, 2001ж.

34. Әбиев.Ж., Бабаев.С., Құдиярова.А. Педагогика Дарын-Алматы-2004ж.

35. Дүйсембекова Ш.Тәрбие үрдісінің ерекшеліктері (оқытушыларға, студенттерге көмекші құрал), Семей, 2003 ж.

36. Табылдиев Ә., Қазақ этнопедагогикасы Алматы Санат-2001ж.

37. Жарықбаев Қ., Қалиев.С., Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы, Санат, 1995ж.

38. Этнопсихология және Этнопедагогика (Ғылыми жинақ), Алматы,2003.

39. Нұрмағанбетов С., Овчинникова Р. Мектептегі кластан тыс жұмыстар. –А., Мектеп, 1969ж.

40. Қырқалов В.П., Шпитальник П.Э. Оқушыларды сабақтан тыс уақытта тәрбиелеу. А., Мектеп, 1975ж.

41. Макаренко И.С., Оқушыларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны. А., Мектеп, 1978ж.

42. Әбілова З. Этнопедагогика. А., 1997ж.

43. Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. А., Өнер.1972ж.

44. Әбиев Ж. Жаңа адамды қалыптастыру. Алматы, 1988ж.

45. Бабанский Ю. Педагогика. Москва, 1988г.

46. Сағындықов Е. Педагогика (дәрістер курсы) Алматы.1999ж.

47. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика Алматы,1992ж.

48. Сейталиев Қ. Тәрбие теориясы. Алматы 1986ж.

49. Сазонов В.П. Организация воспитателной работы в классе. Москва, 2000г.

50. Шаймерденова К. Мектептегі оқу-тәрбие жұмысын халық педагогикасы негізінде жүргізу жұмысының бағыт-бағдары. Алматы.1993ж.

51. Оразбекқызы А. Экологиялық жағдай мәз емес //Ертіс өңірі 29-сәуір 2004ж.

52. Нұрланұлы С. Экология жайы алаңдатып отыр // Ертіс өңірі 18-наурыз 2004ж.

53. Сембай М. Дегелең дерті // Ертііс өңірі 29-сәуір 2004ж.

54. Айнақұлов.С. Аралды аман сақтаймыз //Парасат №4 2003ж.

55. Жылқышыбаева Қ. Ядролық «мұрадан» қалған «жәдігерлер» // Ертіс өңірі 18-қараша 2004ж.

56. Момынбаев Б., Мұздыбаева Т. Адамның әлеуметтік дамуына түрлі экологиялық факторлардың әсері. // Білім берудегі менеджмент №5 2003ж.

57. Қалымбетов Т. Экология және ашық кен Алматы, Қазақстан, 1998ж.

58. Тұяқбаев Н., Арыстанов К. Жер қойнауына саяхат Алматы, Мектеп 1989ж.

59. Қанарбаева Б. Өлікке байланысты нанымдар. «Ана тілі» газеті, № 43, 9 қараша 1995ж.

60. Ата салтыңды аяла (Қазақ салт дәстүрлері туралы таным). Құрастырған Н. Ақбаев, Алматы: Ана тілі, 1998ж.

Қосымша 1.

З.Экологиялық оқу материалдарын әлемдік, ұлттық және өлкелік өзіндік мәселелерін ұғындырып түсіндіруде өзара байланыстылығын ашу.