Раннія этапы ў развіцці літаратуразнаўчай думкі
Змест
1. Раннія этапы ў развіцці літаратуразнаўчай думкі
1.1 Самыя першыя крокі навукі аб літаратуры
1.2 Літаратуразнаўчая думка ў сярэднія вякі
1.3 Развіццё літаратурнай навукі ў эпоху Адраджэння
1.4 Літаратуразнаўчая думка краін Заходняй Еўропы ў ХVІІ ст.
1.5 Фарміраванне літаратуразнаўства як самастойнай навукі ў ХVІІІ ст.
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Раннія этапы ў развіцці літаратуразнаўчай думкі
1.1 Самыя першыя крокі навукі аб літаратуры
Эстэтычныя, а ў іх межах і літаратуразнаўчыя паняцці і канцэпцыі пачалі ўзнікаць па меры разбурэння першабытнага сінкрэтызму ва ўяўленнях чалавека, а таксама ў сувязі з паступовым выдзяленнем мастацтва ў адметную і спецыфічную форму грамадскай свядомасці і галіну культурнай дзейнасці людзей. Заўважым, што першапачатковыя тэарэтыка-літаратурныя ўяўленні былі практычна неадлучнымі ад агульнаэстэтычных і філасофскіх меркаванняў.
Самыя першыя развагі аб літаратуры і мастацтве сустракаюцца ў найстаражытнейшых пісьмовых помніках: у індыйскіх ведах (Х–ІІ стст. да н.э.), у кітайскай «Кнізе паданняў» («Шуцзін», V–ІV стст. да н.э.), у грэчаскіх «Іліядзе» і «Адысеі» (VІІІ–VІІ стст. да н.э.), шэрагу іншых прац.
Першыя канцэпцыі мастацтва ў Еўропе былі распрацаваны антычнымі вучонымі. Так, Платон (V–ІV стст. да н.э.) разгледзеў у русле аб’ектыўнага ідэалізму шэраг эстэтычных праблем (у тым ліку і праблему прыгожага), паспрабаваў вывесці гнасеалагічную прыроду мастацтва, акрэсліць яго выхаваўчую функцыю. Ён даў таксама некаторыя важныя звесткі і па ўласна тэорыі літаратуры, у прыватнасці, правёў падзел яе на роды.
У Арыстоцеля (ІV ст. да н.э.) пры захаванні агульнаэстэтычнага падыходу да мастацтва мы бачым ужо фарміраванне ўласна літаратуразнаўчых дысцыплін – паэтыкі і стылістыкі. Праца Арыстоцеля «Аб мастацтве паэзіі» (другая яе, пазнейшая назва «Паэтыка») стала першым сістэматычным выкладам асноў паэтыкі. Акрамя таго, яна адкрыла шматвяковую традыцыю стварэння спецыяльных нарматыўных трактатаў па гэтай дысцыпліне.
Развіваецца ў антычны час і рыторыка, у рамках якой адбываецца фарміраванне і станаўленне тэорыі прозы і стылістыкі. У антычнасці ляжаць таксама вытокі еўрапейскай літаратурнай крытыкі: меркаванні ранніх філосафаў аб Гамеры, супастаўленне трагедый Эсхіла і Еўрыпіда ў камедыі Арыстафана «Жабкі» (405 да н.э.), крытыка тэксту з пункту гледжання яго адпаведнасці арыгіналу, і г. д. Зараджаюцца таксама біябібліяграфія («Табліцы» Калімаха як правобраз літаратурнай энцыклапедыі), тэксталогія (перапісванне і каменціраванне тэкстаў).
Асабліва моцны штуршок для развіцця старажытнагрэчаскай літаратуразнаўчай думкі дала эпоха элінізму (ІV–І стст. да н.э.). Аб гэтым сведчыць дзейнасць Арыстафана Візантыйскага (287–180 да н.э.), ажыццявіўшага выданні Гамера, Гесіёда, грэчаскіх лірыкаў. Вучань Арыстафана Арыстарх Самафракійскі (215–145 да н.э.) даследаваў гамераўскі эпас з пункту гледжання адпаведнасці некаторых адлюстраваных у ім момантаў жыццёвым рэаліям. Шэраг цікавых заўваг аб аратарскім майстэрстве зрабіў Дзіянісій Галікарнаскі (І ст. да н.э.).
Старажытнарымская літаратурная тэорыя і крытыка прадстаўлена ў першую чаргу працай Гарацыя «Навука паэзіі» (І ст. да н.э.). Аўтар даволі плённа працягнуў і развіў у ёй традыцыі Арыстоцеля, закладзеныя ва ўжо згаданай вышэй «Паэтыцы». «Навука паэзіі» Гарацыя стала праз шаснаццаць стагоддзяў тэарэтычнай асновай класіцызму.
Шэраг праблем літаратуразнаўчага характару закранаюцца ў трактатах «За Архія» Марка Тулія Цыцэрона (106–43 да н.э.) і «Аб прыродзе рэчаў» Ціта Лукрэцыя Кара (99–54 да н.э.).
Глыбокія канцэпцыі літаратуры і мастацтва складваюцца ў часы класічнай старажытнасці ў краінах Усходу. Так, у Кітаі ў русле канфуцыянства фарміруецца вучэнне аб сацыяльна-выхаваўчай функцыі мастацтва, а ў русле даасізму – эстэтычная тэорыя прыгожага на аснове універсальнага творчага пачатку «дао».
Распрацоўваюцца пытанні літаратуры і ў Індыі, аб чым, напрыклад, сведчыць трактат «Нацьяшастра», які прыпісваецца Бхараце і датуецца прыкладна ІV ст.
Заўважым, што ва ўсіх усходніх мастацка-эстэтычных канцэпцыях прысутнічае вельмі моцны лінгвістычны, а дакладней, лінгва-стылістычны аспект. У цэлым жа станаўленне і развіццё літаратуразнаўчай думкі ў краінах Усходу вызначалася перавагай агульнатэарэтычных і агульнаэстэтычных метадаў над даследаваннямі гістарычнага і эвалюцыйнага плану, якія ўвайшлі тут у сілу толькі ў ХІХ–ХХ стст.
1.2 Літаратуразнаўчая думка ў сярэднія вякі
мастацтво літаратуразнаўчая навука
Сувязнымі звеннямі паміж антычнай і новай навукай аб літаратуры сталі даследаванні візантыйскіх і заходнееўрапейскіх вучоных эпохі сярэднявечча.
Ранняя візантыйская літаратурна-крытычная і навукова-тэарэтычная думка прадстаўлена выказваннямі аб каштоўнасцях старажытнагрэчаскай літаратуры Флавія Клаўдзія Юліяна (332–363), трактатамі аб асаблівасцях вершаскладання паэта Ноны з горада Панопаліса (V ст.), вучэннем аб вобразах і сімвалах пад назвай «Арэапагітыкі» Псеўда-Дыянісія (канец V – пач. VІ стст.).
Прапагандыстам лепшых каштоўнасцей антычнасці стаў Фоцій (810–891). Яго традыцыі працягнуў буйнейшы візантыйскі філолаг Яўстафій Салунскі (1115–1195). Найбольшую вядомасць атрымалі каментарыі Яўстафія Салунскага да «Іліяды» і «Адысеі», да твораў Піндара, Арыстафана, шэрагу іншых старажытнагрэчаскіх літаратурных помнікаў.
У часы Палеолагаў шырокае прызнанне атрымала навуковая і літаратурная дзейнасць Феадора Метахіта (1261–1332) – аўтара цікавага і арыгінальнага зборніка эсэ на тэмы этыкі, палітыкі, класічнай антычнай літаратуры.
Да ранніх літаратурна-крытычных меркаванняў заходнееўрапейскага сярэднявечча можна аднесці некаторыя моманты з сачыненняў Аўрэлія Аўгусціна (345–430), і ў першую чаргу з яго трактата «Споведзь» (400), у якім назіраецца псіхалагічны падыход да твораў літаратуры і мастацтва, глыбока асабістая іх ацэнка, нягледзячы на тое, што аўтар быў надзелены царкоўным санам.
Нямала зрабіў для захавання і папулярызацыі спадчыны Платона, Арыстоцеля і шэрагу іншых старажытнагрэчаскіх аўтараў Аніцый Манлій Северын Баэцый (480–525). Ён быў перакладчыкам, крытыкам, каментатарам, прапагандыстам твораў славутых антычных аўтараў.
На самым пачатку т. зв. Каралінгскага адраджэння (ІХ–Х стст.) працякала дзейнасць выдатнага англасаксонскага вучонага і літаратара, кіраўніка славутай Акадэміі Карла Вялікага Флака Абіна Алодзіна (735–804). Ім было напісана некалькі падручнікаў, у якіх так ці інакш закраналіся і некаторыя пытанні тэорыі прыгожага пісьменства.
Фама Аквінскі (ХІІІ ст.), адзін з самых буйных і ўплывовых заходнееўрапейскіх мысліцеляў эпохі сярэднявечча, спрычыніўся таксама ў пэўнай ступені і да распрацоўкі эстэтыка-літаратурнай тэорыі, паспрабаваўшы даць адказ на пытанні аб прыродзе і сутнасці прыгожага ў русле панаваўшай тады хрысціянскай ідэалогіі.
У сярэдзіне ХІІІ ст. у Еўропе з’яўляюцца першыя пераклады антычных крыніц на нацыянальныя мовы, а таксама робяцца спробы стварэння нацыянальных рыторык і паэтык. У якасці прыкладу можна прывесці дзейнасць італьянскага пісьменніка Брунэта Лаціні (1220–1294), вядомага як настаўніка Дантэ. Лаціні пераклаў на італьянскую мову адзін з трактатаў Цыцэрона, а таксама склаў своеасаблівую энцыклапедыю сярэдневяковых ведаў пад назвай «Кніга скарбаў», у якой пэўнае месца адводзілася і мастацтву, у тым ліку і літаратуры. Французскім паэтам Эсташо Дэшанам (1346–1407) была напісана першая нацыянальная паэтыка «Мастацтва складаць і ствараць песні і балады» (1392).
1.3 Развіццё літаратурнай навукі ў эпоху Адраджэння
У эпоху Рэнесансу на хвалі нацыянальнага, і ў першую чаргу моўнага адраджэння заходнееўрапейскіх народаў, намнога вырасла цікавасць да літаратуры і да таго моўна-стылёвага матэрыялу, на аснове якога яна стваралася. Аб гэтым, у прыватнасці, сведчыць трактат «Аб народнай мове» Дантэ, у якім пісьменнік адстойвае права жывой італьянскай мовы на ўжытак у літаратуры.
Пачало сцвярджацца ў часы Рэнесансу і права літаратурнай навукі на разгляд і асэнсаванне сучасных ёй мастацкіх з’яў. Яскравы прыклад – лекцыі Бакачча аб «Боскай камедыі» Дантэ.
Адзінадумцам Бакачча з’яўляўся яго сучаснік Франчэска Петрарка, якога не без падстаў лічаць піянерам рэнесанснай філалогіі. Акрамя бессмяротных санетаў да Лауры ён пакінуў пасля сябе яшчэ і пісьмы да ўяўных адрасатаў – антычных пісьменнікаў. У гэтых пісьмах лірычная дзённікавая плынь цесна спалучана з літаратурна-крытычнымі ацэнкамі твораў пісьменнікаў, да якіх звяртаецца Петрарка.
У 1508 г. італьянскі філосаф, філолаг і гісторык Ларэнца Вала зрабіў другое адкрыццё «Паэтыкі» Арыстоцеля, выдаўшы яе на лацінскай і старажытнагрэчаскай мовах. Затым гэтую славутую працу пачалі перакладаць на тагачасную італьянскую мову і інтэрпрэтаваць многія, прычым, кожны па-свойму, у залежнасці ад злабадзённых літаратурных, ды і грамадскіх праблем сучаснасці. У якасці прыкладу можна назваць працы Джардана Бруна «Аб гераічным энтузіазме» (1585) і Франчэска Патрыцы «Паэтыка» (1586). Аўтар славутага «Вызваленага Іерусаліма» Тарквата Таса напісаў і выдаў у 1594 г. трактат «Разважанні аб гераічнай паэме», у якім абгрунтоўваў заканамернасць узнікнення новага змешанага жанру, што ўбіраў у сябе прыкметы антычнай эпапеі і рыцарскай паэмы.
Французская літаратуразнаўчая думка эпохі Адраджэння прадстаўлена ў першую чаргу працамі Ю. Скалігера, Ж. Дзю Беле, П. дэ Рансара і М. Мантэня.
Так, Юліем Скалігерам напісаны трактат «Паэтыка» (1561), заснаваны ў многім на традыцыях Арыстоцелевай «Паэтыкі», але ўжо з ярка выражанымі класіцыстычнымі прыкметамі. Менавіта ад гэтай працы ў першую чаргу будуць адштурхоўвацца ў ХVІІ ст. у Францыі распрацоўшчыкі класіцыстычнай тэорыі.
Маніфестам славутай «Плеяды» стаў трактат Жаакіна Дзю Беле «Абарона і праслаўленне французскай мовы» (1549), напісаны пры падтрымцы сябра, буйнейшага французскага паэта ХVІ ст. П’ера дэ Рансара. Дадзены трактат быў накіраваны супраць сляпога падражання старажытным і сярэдневяковым лацінскім узорам. Аўтар заклікаў у ім набліжаць паэзію да народнай творчасці. Асноўная ідэя трактата – думка аб стварэнні вялікай французскай паэзіі на нацыянальнай мове, але, заўважым, у антычным духу.
Істотны ўклад у развіццё французскай і ўсёй заходнееўрапейскай літаратуразнаўчай думкі эпохі Адраджэння ўнёс выдатны філосаф і пісьменнік Мішэль Мантэнь – стваральнік жанру эсэ («Вопыты»), у якім аб’ядноўваўся і сінтэзаваўся філасофскі, літаратурны і літаратурна-крытычны змест.
Літаратуразнаўчая думка Германіі і Нідэрландаў эпохі Адраджэння прадстаўлена працамі Рэйхліна, Ульрыха фон Гутэна, Бранта, Эразма Ратэрдамскага.
Іагану Рэйхліну (1455–1522) належыць адна з першых крытычных ацэнак лацінскага перакладу Бібліі, зробленага ў ІV ст. «бацькам царквы» Іеронімам і залічанага Ватыканам у разрад кананічных кніг. Наогул Рэйхлін стаяў ля вытокаў барацьбы еўрапейскіх гуманістаў з царкоўнымі цемрашаламі і дагматыкамі. Асабліва яскрава аб гэтым сведчыць яго кніга «Пісьмы знакамітых людзей» (1514), якая, дарэчы, паклала пачатак адной з першых у Еўропе літаратурных дыскусій.
Ульрых фон Гутэн разам са сваімі сябрамі-аднадумцамі К. Рубеанам і М. Руфам выдаў у 1517 г. антыклерыкальны сатырычны зборнік-пародыю «Пісьмы цёмных людзей». Дадзены зборнік стаў своеасаблівым працягам кнігі Рэйхліна, толькі ў крыху іншым, парадыйна-сатырычным плане.
Філалагічную крытыку старажытнагрэчаскіх і лацінскіх перакладаў Евангелля працягнуў буйнейшы гуманіст пачатку ХVІ ст. Эразм Ратэрдамскі. Асабліва моцна гуманістычная і ўласна філалагічная дзейнасць Э. Ратэрдамскага адлюстравалася ў працах «Пахвала дурноце» (1509), «Як пісаць пісьмы» (1522) і «Цыцэраніянец» (1528).
Літаратурна-крытычная думка Англіі эпохі Адраджэння сваё найвышэйшае развіццё атрымала ў працах П. Сідні і Ф. Бэкана.
Эстэтычны трактат Піліпа Сідні «Абарона паэзіі» (1583) – гэта добра аргументаваная абарона паэтычнага слова ў самых розных яго відах і жанрах.
Буйнейшы філосаф англійскага Адраджэння Фрэнсіс Бэкан шырока вядомы яшчэ і як аўтар каментарыяў да антычных міфаў. Гэта адлюстравалася ў кнізе «Мудрасць старажытных» (1609), дзе вучоны дае алегарычную інтэрпрэтацыю міфалогіі.
Дасягненні іспанскай літаратуразнаўчай думкі эпохі Адраджэння звязаны ў асноўным з дзейнасцю буйнейшых іспанскіх пісьменнікаў гэтага часу Лопэ дэ Вега і Сервантэса.
Трактат Лопэ дэ Вега «Новае кіраўніцтва да складання камедый» многія даследчыкі не без падстаў лічаць першым маніфестам рэнесанснага рэалізму.
Прыкметы і рысы рэнесанснага рэалізму атрымалі таксама сваё выражэнне і трактоўку ў выказваннях наконт прыроды паэтычнай творчасці бессмяротнага аўтара «Дон-Кіхота». Гэта было зроблена Сервантэсам у раннім рамане «Галатэя», напісаным у традыцыях пастаральнай літаратуры, а таксама ў створанай пісьменнікам за некалькі гадоў да смерці паэме «Падарожжа на Парнас».
1.4 Літаратуразнаўчая думка краін Заходняй Еўропы ў ХVІІ ст.
ХVІІ ст. у гісторыі заходнееўрапейскай эстэтычнай і тэарэтыка-літаратурнай думкі праходзіла пад моцным класіцыстычным ухілам. Разам з тым мелі месца і іншыя, у прыватнасці барочныя тэндэнцыі, а таксама ішло зараджэнне эстэтыкі асветніцкага рэалізму. Адзначаныя тэндэнцыі ў той альбо іншай ступені знайшлі сваё адлюстраванне ў літаратурнай тэорыі і крытыцы.
Самыя глыбокія вытокі класіцызму ляжаць у Італіі, у паэтыках Л. Кастэльвестра і Ю. Скалігера. Але найбольш моцна і поўна класіцызм выявіўся ў Францыі. Менавіта тут меліся асабліва спрыяльныя грамадскія і культурныя ўмовы для фарміравання гэтага накірунку як цэласнай мастацка-эстэтычнай сістэмы.
Адным з першых тэарэтыкаў і практыкаў класіцызму ў Францыі стаў Франсуа дэ Малерб (1555–1628). Ён займеў у краіне аўтарытэт і рэпутацыю рэфарматара французскай паэзіі, ідэолага новага палітычнага рэжыму, які паставіў літаратуру на службу сваім задачам. Малерб арганізаваў гурток паслядоўнікаў уласнай дактрыны, у якім ажыццяўляў крытычнае вывучэнне творчасці лепшых французскіх паэтаў таго часу – Рансара, Дзю Беле, Дэпорта. Мастацтва Малерб разумеў як прафесійнае валоданне майстэрствам. Ён заклікаў пісьменнікаў да выкарыстання строгай рацыяналістычнай формы. І наогул, на думку Малерба, павінны быць распрацаваны універсальныя правілы напісання твораў, адзіныя для ўсіх народаў, эпох, а таксама для ўсіх відаў і жанраў літаратуры. Ён быў прыхільнікам строгай жанравай іерархіі і на першае месца ў агульным відавым і жанравым радзе ставіў оду. Вельмі строга Малерб ставіўся да мовы мастацкіх твораў, увесь час абараняючы яе ад насычэння архаізмамі, жарганізмамі і правінцыялізмамі.
Абаронцам антычнай традыцыі ў французскім класіцызме выступіў тэарэтык і літаратурны крытык Жан Шаплен (1595–1674). Менавіта яму належыць знакамітае «Пісьмо аб правіле дваццаці чатырох гадзін» (1630) – своеасаблівая праграма тэатра класіцызму. Шаплен прымаў таксама даволі актыўны ўдзел у вядомай спрэчцы аб трагікамедыі Карнэля «Сід», рэкамендаваўшы аўтару ў «Думках французскай акадэміі наконт трагікамедыі «Сід» (1637) тое-сёе паправіць у творы, каб ён набыў класіцыстычную строгасць і выразнасць.
Бібліяй тэорыі драмы эпохі класіцызму называюць трактат «Практыка тэатра» (1657) абата Франсуа д’Абіньяка (1604–1676). Ідучы ўслед за Шапленам, ён выступае не столькі як каментатар Арыстоцеля, колькі як тэарэтык, які выкладае асноўныя законы тэатра.
Наступным этапам развіцця літаратурнай тэорыі і крытыкі французскага класіцызму становіцца драматургічная тэорыя буйнейшага прадстаўніка класіцысцкай трагедыі П’ера Карнэля (1606–1684). Яна атрымала выражэнне ў прадмовах і каментарыях драматурга да яго ўласных трагедый. Асаблівае месца сярод шматлікіх артыкулаў і трактатаў Карнэля займае разбор трагедыі «Нікамед», дзе раскрываюцца рысы трагедыйнай сістэмы пісьменніка, яго разуменне катэгорыі гераічнага.
Вяршыняй французскага і ўсяго еўрапейскага класіцызму ў плане яго эстэтычнай распрацоўкі лічыцца дзейнасць Нікаля Буало-Дэпрэо (1636–1711). Вершаваны трактат Н. Буало «Паэтычнае майстэрства» (1674) атрымаў у той час у Еўропе самае шырокае прызнанне. Адно з першых важных пытанняў, якое закранае тэарэтык у трактаце, – гэта ацэнка грамадскай функцыі і ролі літаратуры, а таксама адказнасць паэта перад грамадствам. У паэме-трактаце таксама дэкларуецца асноўнае правіла класіцызму – кіравацца розумам пры напісанні твораў. Гэта перш за ўсё выражаецца ў падначаленні формы зместу, у здольнасці пісьменніка думаць паслядоўна, лагічна і ясна. Буало выступае супраць залішняга арыгінальнічання ў лексіцы, рыфме, сінтаксісе – усяго таго, што зацямняе сэнс. Розуму, на яго думку, належыць асноўная роля ў пабудове кампазіцыі твора. Другім важным прынцыпам эстэтыкі і паэтыкі Буало з’яўляецца патрабаванне ісці ўслед за прыродай, як на тое ўказвае рацыяналістычная філасофія. Цэнтральнае месца ў паэтыцы павінны, па Буало, займаць жанры, у якіх грамадскія сувязі і этычныя перакананні чалавека раскрываюцца ў дзеянні. Да такіх жанраў пісьменнік адносіць трагедыю, эпапею і камедыю. Лірыцы тэарэтык адводзіць другараднае і падначаленае месца. Яшчэ адна праблема, на якой акцэнтуе ўвагу Буало, – гэта суаднесенасць у творы рэальнага факта і мастацкага вымыслу. Апошні таксама можа займаць у творы вялікае месца, калі адлюстраванае ў цэлым не супярэчыць звычайным законам логікі і здаровага сэнсу. Мэтай і задачамі літаратурнай крытыкі, па Буало, з’яўляецца выхаванне і развіццё густаў чытачоў на лепшых узорах антычнай і сучаснай французскай паэзіі. Ад крытыка тэарэтык патрабуе глыбокай дасведчанасці, разумнасці, а таксама надзвычай высокіх маральна-этычных якасцей.
У развіцці тэарэтычнай і літаратурна-крытычнай думкі французскага класіцызму значнае месца належыць таксама працам «Трактат аб узнікненні рамана» П’ера-Даніэля Юэ, «Аб характарах трагедыі» Сент-Эўрэмона, «Паралелі паміж старажытнымі і новымі» знакамітага французскага казачніка, паэта і літаратурнага крытыка Шарля Перо, «Пастаралі» Бернара Фантэнэля, «Слова аб Тэафрасце» Жана дэ Лайбруйера, «Пісьмо аб занятках Французскай акадэміі» Франсуа дэ Фенелона.
Адным з першых тэарэтыкаў і практыкаў англійскага класіцызму стаў вялікі стваральнік «Згубленага раю» Джон Мільтан (1608–1674). Найбольш моцна эстэтычная праграма Мільтана, а таксама яго тэорыя драматычнай паэзіі, былі выкладзены пісьменнікам у прадмове да драмы «Самсон-змагар» (1671), якая атрымала падзагаловак «Аб тым родзе драматычнай паэзіі, які называецца трагедыяй».
Самым актыўным тэарэтыкам класіцызму ў Англіі быў Джон Драйдэн (1631–1700). Наогул Драйдэна лічаць «бацькам» англійскай крытыкі. Ім было напісана мноства прадмоў і ўступных артыкулаў да п’ес. Пяру Драйдэна належыць таксама вялікі тэарэтычны трактат «Вопыт аб драматычнай паэзіі» (1668). У ім аўтар закрануў шэраг літаратуразнаўчых пытанняў. Сярод іх – мастацкая спецыфіка англійскай нацыянальнай драматургіі; асаблівасці сюжэтапабудовы драматычных твораў; сувязь мастацтва з грамадствам, яго станам і норавамі; і г. д. У эсэ «Аб гераічных п’есах» і «Драматычная паэзія мінулага стагоддзя» (1672) пісьменнік абгрунтоўвае створаны ім жанр гераічнай п’есы.
Сярод тэарэтыкаў класіцызму ў літаратурах іншых заходнееўрапейскіх краін неабходна перш за ўсё назваць нямецкага паэта Марціна Опіца (1597–1639), аўтара трактатаў «Арыстарх, ці Аб пагардзе да нямецкай мовы» (1618) і «Кніга аб нямецкай паэзіі» (1624). У першым трактаце аўтар выступіў супраць даволі распаўсюджанай у той час думкі аб непрыдатнасці нямецкай мовы для напісання літаратурных твораў. «Кніга аб нямецкай паэзіі» – гэта першая «паэтыка» на нямецкай мове. Опіц, абапіраючыся на аўтарытэт Гарацыя, Скалігера, Рансара, эстэтычныя традыцыі Рэнесанса, абгрунтоўвае тэорыю літаратурнага класіцызму.
Тэарэтычная і літаратурна-крытычная думка прадстаўнікоў барока развівалася не так інтэнсіўна, як класіцыстаў. На гэта былі свае прычыны. І самая галоўная заключалася ў тым, што барока не так поўна, як класіцызм, адпавядала атмасферы таго часу з яго ўсеагульнай цягай да рацыяналізму і ўнармаванасці ва ўсім, у тым ліку і ў мастацтве.
Найбольш раннім выражэннем тэорыі барока быў «Трактат аб дасціпнасці» (1639) італьянца Мацео Перэгрыні (1595–1652). Аўтар крытыкаваў крайнасці барочнага стылю, і ў першую чаргу залішняе разумовае мудрагельства, ускладненыя метафары і параўнанні, якія зацямняюць сэнс твора, сутнасць яго праблематыкі.
Своеасаблівым водгукам на працу Перэгрыні стаў трактат іспанскага празаіка Бальтасара Грасіяна (1601–1658) «Дасціпнасць, альбо Мастацтва вытанчанага розуму» (1642). Зрабіўшы пэўную пераацэнку «Паэтыкі» Арыстоцеля, пісьменнік паспрабаваў даследаваць прыроду мастацкага пазнання. Яно, на думку Грасіяна, звязана перш за ўсё з хуткасцю разумовага пранікнення ў сутнасць праблемы, а таксама з творчай інтуіцыяй. Усё гэта іспанскі даследчык і раманіст назіраў у творчай практыцы надзвычай шануемых ім паэтаў Таса, Марына, Гангоры.
Віднейшым тэарэтыкам барочнай паэзіі быў італьянец Эмануіле Тэзаура (1591–1675) – паэт, драматург, даследчык літаратуры і мастацтва, аўтар трактата «Падзорная труба Арыстоцеля» (1653). Як і Грасіян, Тэзаура імкнуўся замяніць антычную паэтыку новай, з’акцэнтаваўшы ўвагу на пошуках вытокаў не лагічна-навуковага, а менавіта мастацкага пазнання. Асабліва вялікую ролю ў мастацкай творчасці Тэзаура адводзіў метафары. Практычна ўся яго паэтыка пранізана пакланеннем гэтаму тропу. Шэраг момантаў сваёй уласнай эстэтычнай дактрыны, адлюстраванай у «Падзорной трубе Арыстоцеля», Тэзаура развіў у трактаце «Маральная філасофія» (1670).
Даволі блізкімі да поглядаў Тэзаура на мастацтва былі эстэтычныя ўяўленні яго суайчынніка Джамбацісты Віка (1668–1744). Гэта адлюстравалася ў трактаце пісьменніка «Новая навука», у якім ідзе даволі цікавая гаворка аб метафары, алегорыі, сімвале, іроніі.
1.5 Фарміраванне літаратуразнаўства як самастойнай навукі ў ХVІІІ ст.
Наступным значным этапам у гісторыі еўрапейскай і сусветнай эстэтычнай і тэарэтыка-літаратурнай думкі стала ХVІІІ ст. Менавіта з гэтага часу літаратуразнаўства пачало паступова вычляняцца з эстэтыкі і афармляцца ў самастойную навуку.
Як і ў папярэднія часы, самы значны ўклад у развіццё літаратуразнаўчай думкі гэтага перыяду ўнеслі прадстаўнікі Англіі, Францыі і Германіі.
У літаратуры ранняга англійскага Асветніцтва значная роля належала класіцызму. Англійскія пісьменнікі першай трэці ХVІІІ ст. імкнуліся адлюстроўваць сучаснае ім грамадскае жыццё ў формах і вобразах антычнасці. Адпаведна, што ў дадзеным русле ішло таксама і асэнсаванне літаратуры.
Своеасаблівым маніфестам англійскага асветніцкага класіцызму стала паэма Аляксандра Попа (1688–1744) «Вопыт аб крытыцы» (1711). «Князь рыфмы і вялікі паэт розуму», як называлі Попа сучаснікі, у форме вершаванага трактата паспрабаваў выкласці асновы літаратурна-мастацкай крытыкі. Можна лічыць, што Поп быў адным з першых тэарэтыкаў літаратурнай крытыкі. У аснове яго канцэпцыі – ідэя дапаўнення мастацтва крытыкай, мастацкага таленту – здольнасцю разумнага крытычнага меркавання. Крытык, на думку Попа, павінен аказваць у першую чаргу ўплыў на мастака, а не на шырокую публіку.
Асаблівае месца ў раннім англійскім Асветніцтве належыць Джанатану Свіфту (1667–1745). Знакаміты празаік напісаў два памфлеты, якія атрымалі шырокі грамадскі рэзананс. Першы пад назвай «Бітва кніг» з’явіўся адгалоскам спрэчкі паміж «старажытнымі» і «новымі». Адзначым, што ў Свіфта свая пазіцыя, якая не прымае неразумнасць «новых» і гарачлівасць «старажытных». Памфлет «Казка пра бочку» стаў не толькі бліскучай сатырай на тагачаснае рэлігійнае жыццё Англіі, але і сатырычным адлюстраваннем бягучага літаратурнага і навукова-філасофскага жыцця. Асабліва моцна аўтар крытыкуе тэндэнцыю англійскага класіцызму да ўвядзення ў творы ўсемагчымых адступленняў, якія надзвычай істотна іх абцяжарваюць і ў выніку вельмі адмоўна ўплываюць на ўспрыманне.
Пачатак ХVІІІ ст. у Англіі – гэта эпоха сатырычных часопісаў, якія выдаваліся Джозэфам Адысанам і Рычардам Стылем і ў якіх значнае месца адводзілася літаратурнай крытыцы. Эстафету Адысана і Стыля прымае ў сярэдзіне стагоддзя віднейшы англійскі эсэіст Самюэль Джонсан (1709–1784). Нездарма час, у які працаваў Джонсан, імянуюць «векам Джонсана». Асаблівую цікавасць і каштоўнасць для гісторыі англійскага і ўсяго еўрапейскага літаратуразнаўства ўяўляюць каментарыі і прадмова Джонсана да выданага ім збору твораў Шэкспіра. Не менш каштоўная і серыя крытыка-біяграфічных артыкулаў Джонсана пад назвай «Біяграфіі паэтаў» (1779–1781) да збору твораў віднейшых англійскіх паэтаў ХVІІ–ХVІІІ стст.
Генры Філдынг (1707–1754), які заняў значнае месца ў развіцці англійскага асветніцкага рамана, быў яшчэ і яго ўдумлівым тэарэтыкам і інтэрпрэтатарам. Асноўныя палажэнні тэорыі «камічнай эпапеі ў прозе» (так Філдзінг называў серыю сваіх раманаў) былі выкладзены ім у прадмове да рамана «Джозэф Эндрус» (1742) і ў раздзелах, якія папярэднічаюць васемнаццаці часткам рамана «Гісторыя тома Джонса, знайдыша» (1749).
У сярэдзіне ХVІІІ ст. вядучае месца ў еўрапейскай літаратуры займае сентыменталізм. Як вядома, у станаўленні еўрапейскага сентыменталізму як літаратурнага накірунку важнейшая роля належала англійскай паэзіі. Адзін з яе выдатных прадстаўнікоў Эдвард Юнг (1683–1765) стаў адначасова і тэарэтыкам новага літаратурнага накірунку. У сваім крытычным нарысе «Думкі аб арыгінальнай творчасці» (1759) Юнг рашуча выступіў супраць рацыяналістычных правілаў Буало і Попа, супраць усялякіх абмежаванняў і падражанняў. Непасрэднае пачуццё зацвярджалася ім у якасці адзінай крыніцы паэтычнай творчасці. Дэкларавалася таксама незалежнасць мастака ад любых тэарэтычных прадпісанняў. Усё значнае і арыгінальнае, на думку Юнга, створана пісьменнікамі, свабоднымі ад правілаў. Паэтычная практыка і тэорыя Юнга аказалі вялікі ўплыў на развіццё сентыменталізму ў еўрапейскіх краінах. Ён паўплываў на ўвесь комплекс ідэй «Буры і націску» ў Германіі, на творчасць паэтаў «карамзінскага перыяду» ў рускай літаратуры.
Значная роля ў фарміраванні літаратурна-крытычных ацэнак англійскага перадрамантызму належыць братам Джозэфу і Томасу Уортанам. У кнізе Д. Уортана (1722–1800) «Вопыт аб геніі Попа і яго творах» вельмі моцна крытыкуецца эстэтычны рацыяналізм французскага ўзору. Т. Уортан (1728–1790) у шматтомнай «Гісторыі англійскай паэзіі, пачынаючы з ХІІ стагоддзя» (1774–1781) адным з першых звярнуўся да паглыбленага вывучэння сярэдневяковай літаратуры. Ён паспрабаваў вытлумачыць паходжанне сярэдневяковай рамантыкі ўплывам арабскай паэзіі, якая, на думку даследчыка, змешвалася ў еўрапейскіх краінах з паэзіяй скандынаваў і ў выніку набывала новую якасць. Такім чынам, Т. Уортана можна лічыць адным з тых, хто стаяў ля вытокаў параўнальна-гістарычнага метаду ў літаратуразнаўстве.
Тэарэтычная і літаратурна-крытычная думка французскага Асветніцтва цесна звязана са славутай школай вялікіх мысліцеляў эпохі – Вальтэра, Мантэск’ё, Дзідро, Гельвецыя, Русо, а таксама са станаўленнем і равіццём новай галіны навуковага пазнання – эстэтыкі. Неабходна адзначыць, што апошняе істотна садзейнічала больш інтэнсіўнаму фарміраванню літаратурнай навукі.
Адным з найбольш ранніх прадстаўнікоў эстэтыкі французскага Асветніцтва быў абат Жан-Баціст Дзюбо (1670–1742). Яго пяру належыць цікавы тэарэтычны трактат «Крытычныя разважанні аб паэзіі і жывапісе» (1791). Зыходным пунктам дадзенай працы з’яўляецца думка аб перавазе пачуццёвага пачатку ў чалавечай прыродзе над рацыянальным, разумовым. Сіла мастацтва, па Дзюбо, у яго здольнасці хваляваць чалавечыя сэрцы. Заўважым таксама, што трактат Дзюбо адносіцца некаторымі даследчыкамі да найбольш ранніх спроб сацыялагічнага даследавання мастацкай творчасці.
Складаная эвалюцыя эстэтычных і ўласна літаратуразнаўчых поглядаў характарызуе буйнейшага прадстаўніка французскага Асветніцтва Вальтэра (1694–1778). У артыкулах «Густ» (1764) і «Разважанні аб эпічнай паэзіі» (1728) Вальтэр абгрунтоўваў палажэнне аб гістарычнай зменлівасці мастацкай культуры народаў у залежнасці ад гістарычных падзей, а таксама крытыкаваў класіцыстаў за нязменнасць эстэтычнага ідэала, надуманасць і схематызм вобразаў, прычым, не адвяргаючы рацыяналістычныя правілы і каноны класіцызму. Вальтэр быў таксама некаторы час актыўным папулярызатарам твораў Шэкспіра ў Францыі. Адзін з раздзелаў жартаўлівай алегорыі Вальтэра «Храм густу» прысвечаны некаторым пытанням тэорыі літаратурнай крытыкі.
Якасна новы этап у развіцці літаратурнай тэорыі і крытыкі, звязаны з развіццём асветніцкага рэалізму, быў распачаты Дэні Дзідро (1713–1784). Тэорыя асветніцкага рэалізму атрымала абгрунтаванне ў яго трактаце «Філасофскае даследаванне аб паходжанні і прыродзе прыгожага» (1751). Асноўнай задачай мастацтва Дзідро лічыць узнаўленне жыццёвай праўды, рэчаіснасці, прыроды. Разам з тым мысліцель адным з першых звярнуў увагу на небяспечнасць натуралістычнага капіравання рэчаіснасці. Асаблівае месца ў мастацтве, на думку Дзідро, належыць праблеме ўвасаблення ў ім дабра і прыгажосці, а таксама сувязі этычнага і эстэтычнага. Французскі асветнік вызначыў адзіна правільныя для сваёй эпохі адносіны да класіцызму і паказаў сябе таленавітым крытыкам у гэтым накірунку. Дзідро крытыкуе класіцызм за статычнасць, рэзанёрства і адсутнасць праўдзівага драматычнага дзеяння, у якім усё зводзіцца да штучнага нагрувашчвання супярэчнасцей і непраўдападобнага іх вырашэння. Не драматычнае дзеянне трэба ўзгадняць з характарамі, а, наадварот, характары з дзеяннем. Вострая крытыка класіцызму спалучалася ў Дзідро з прызнаннем асобных яго станоўчых рыс. Так, у прыватнасці, вучоны вельмі высока ацэньвае мову і драматычную тэхніку класіцыстычнай французскай трагедыі. У галіне тэорыі тэатра і драмы Дзідро пакінуў пасля сябе тры славутыя працы: дыялогі да п’есы «Пабочны сын» (1757), трактаты «Аб драматычнай паэзіі» (1758) і «Парадокс аб акцёры» (1778). У іх закрануты пытанні стылю, жанру, кампазіцыі, тэматыкі, дэкарацый, мовы, касцюмаў, акцёраў, рэжысёра, публікі і г. д. Наогул гэтыя працы стаяць ля вытокаў новага тэатра.
У працах Клода Андрыяна Гельвецыя (1715–1771) практычна ўпершыню ў еўрапейскай эстэтыцы вызначыўся гістарычны падыход да з’яў літаратуры і мастацтва. У знакамітай кнізе «Аб розуме» (1758) ён указвае на залежнасць мастацкага выяўлення ад асаблівасцей гістарычнага развіцця грамадства. Прычым, Гельвецый мае на ўвазе не толькі гістарычную змену эстэтычных густаў, але і эвалюцыю мастацкіх твораў.
У тэарэтычнай і літаратурна-крытычнай спадчыне французскіх асветнікаў важнае месца займаюць «Меркаванні аб мастацтвах і навуках» (1750) Жан-Жака Русо (1712–1778). Галоўным у мастацтве асветнік лічыць яго сацыяльную накіраванасць і адпаведны змест, а таксама здольнасць выхоўваць грамадзяніна. Асаблівыя магчымасці ў гэтым плане маюцца, на яго думку, у драматычнага мастацтва.
Нямецкае Асветніцтва, як і англійскае з французскім, таксама прадстаўлена шэрагам яркіх і таленавітых асоб, унёсшых істотны ўклад у развіццё эстэтыка-літаратурнай думкі кантынента і свету ў цэлым.
Погляды рэфарматара нямецкай мовы і літаратуры Іагана Крыстафа Готшэда (1700–1766) выкладзены ў трактаце «Вопыт крытычнай паэтыкі для немцаў» (1730), у якім аўтар рашуча выступае супраць засілля рэлігійных матываў у паэзіі, залішняга гіпербалізму, нагрувашчвання метафар, шэрагу іншых адмоўных элементаў і рыс.
Готхальда Эфраіма Лесінга (1729–1781) справядліва лічаць буйнейшым прадстаўніком нямецкага Асветніцтва, рэвалюцыянерам крытычнай думкі. Да найбольш значных тэарэтычных і літаратурна-крытычных прац, якія пакінуў пасля сябе Лесінг, адносяцца «Пісьмы аб навейшай літаратуры» (1759–1765), «Лаакаон, ці Аб межах жывапісу і паэзіі» (1766) і «Гамбургская драматургія» (1769). «Пісьмы аб навейшай літаратуры» ўзніклі на аснове штотыднёвых літаратурных аглядаў, якія рабіў Лесінг для аднаго з берлінскіх часопісаў. Ужо ў іх аўтар узняў і паспрабаваў вырашыць шэраг важных эстэтычных пытанняў, такіх, напрыклад, як традыцыі і пераемнасць, грамадскі змест і шляхі развіцця мастацтва. «Лаакаон, ці Аб межах жывапісу і паэзіі» – гэта першае буйное тэарэтычнае даследаванне Лесінга і разам з тым адзін з самых значных помнікаў эстэтычнай і літаратуразнаўчай думкі еўрапейскага Асветніцтва. Для тэорыі прыгожага пісьменства значэнне гэтага трактата ў тым, што ў ім вучоны адным з першых даў адказ на пытанне аб спецыфіцы прадмета, зместу і формы літаратуры як мастацтва слова. У зборніку рэцэнзій «Гамбургская драматургія» даследчык зрабіў вельмі шмат цікавых заўваг наконт спецыфікі драматычнага мастацтва, а таксама даў адмоўную ацэнку класіцыстычнаму тэатру.
Велізарны ўклад у развіццё еўрапейскай літаратурнай тэорыі і крытыкі ўнёс Іаган Готфрыд Гердэр (1744–1803). Пяру Гердэра належаць такія арыгінальныя працы, як «Фрагменты аб новай нямецкай літаратуры» (1768), «Крытычныя рыштаванні» (1769), «Вытрымкі з перапіскі аб Асіане і песнях старажытных народаў» (1773), «Шэкспір» (1773), «Аб падабенстве сярэдневяковай англійскай і нямецкай паэзіі» (1777). Галоўная заслуга Гердэра перад літаратурнай навукай у тым, што ён паспрабаваў на аснове гістарызму зразумець нацыянальную і культурную своеасаблівасць мастацкай творчасці, а таксама вызначыць месца «народнай паэзіі» ў гісторыка-літаратурным працэсе.
Да сярэдзіны ХVІІІ ст. адносіцца зараджэнне ўласнага рускага літаратуразнаўства, якое ў ХІХ ст. набярэ значную моц і выйдзе на еўрапейскі і сусветны ўзровень.
У ХVІІІ ст. пытаннямі літаратуразнаўчага характару займаюцца найперш вядомыя расійскія пісьменнікі В. Традзякоўскі («Новы і кароткі спосаб да складання расійскіх вершаў...»), М. Ламаносаў («Кароткае кіраўніцтва да красамоўства»), А. Сумарокаў («Эпістала аб вершатворстве»). Асноўная накіраванасць і пафас іх прац – прапаганда і ўвядзенне ва ўжытак больш прагрэсіўнай і больш падыходзячай да рускай паэзіі сілаба-танічнай сістэмы вершаскладання. А. Байбакоў у 1774 г. выдаў першы ў Расіі вучэбны дапаможнік па прыгожаму пісьменству «Правілы піітычныя ў карысць юнацтва», у якім былі выкарыстаны словы-тэрміны не замежнага, а расійскага паходжання («повествовательная поэзия», «смешанная поэзия» і інш.).
Акрамя названых вышэй аўтараў даволі прыкметны ўклад у станаўленне і развіццё рускай літаратурнай навукі ўнеслі С. Салаўёў («Прасодыя, альбо Кіраўніцтва да лацінскага верша для карысці расійскага юнацтва…», 1778), А. Сярэбранікаў («Кароткае кіраўніцтва да араторыі расійскай», 1778), І. Рыжскі («Вопыт рыторыкі», 1796), А. Канцемір («Анакрэонтава жыццё», 1736), «Жыціе Квінта Гарацыя Флака», 1742), М. Новікаў («Вопыт гістарычнага слоўніка аб расійскіх пісьменніках», 1772), М. Хераскаў («Развагі аб расійскім вершатворстве», 1772).
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Введение в литературоведение. Хрестоматия / Под ред. П.А. Николаева.– 3-е изд., испр. и доп.– М., 1997.
2. Возникновение русской науки о литературе / Под ред. П.А. Николаева.– М., 1975.
3. Нефёдов Н.Т. История зарубежной критики и литературоведения / Нефёдов Н.Т. – М., 1988.
4. Волков И.Ф. Теория литературы / Волков И.Ф. – М., 1995.
5. История эстетической мысли: В 6 т.– М., 1985.– Т. 2.
6. Гуляев Н.А. Теория литературы / Гуляев Н.А. – М., 1985.
7. Николаев П.А., Курилов А.С., Гришунин А.Л. История русского литературоведения.– М., 1980.
8. Курилов А.С. Литературоведение в России ХVІІІ века.– М., 1981.
9. Лазарук М.А., Ленсу А.Я. Уводзіны ў літаратуразнаўства. - 2-е выд., дапр. і дап. – Мн., 1982.
10. Литературные манифесты западноевропейских классицистов – М., 1980.
11. Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.– М., 2000.
12. Поспелов Г.Н. Теория литературы.– М., 1978.
13. Уводзіны ў літаратуразнаўства. Хрэстаматыя / Пад рэд. М.А. Лазарука - 2-е выд., дапр. і дап.– Мн., 1991.
14. Хрестоматия по теории литературы / Составитель Л.Н. Осьмакова.– М., 1982.
|
