ЛІТАРАТУРА ЯК ВІД МАСТАЦТВА
ЗМЕСТ
1. Літаратура як від мастацтва
1.1 Паняцце літаратуры. Генезіс і эвалюцыя мастацкай славеснасці і поглядаў на яе
1.2 Мастацкія магчымасці слова
1.3 «Нярэчыўнасць» вобразаў у літаратуры. Слоўная пластыка
1.4 Час і прастора ў літаратуры
1.5 Пазнавальныя магчымасці літаратуры і яе праблемнасць
1.6 Месца і роля літаратуры ў агульнай мастацкай сям’і. Літаратура ў сучасным тэхнізаваным свеце
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1. Літаратура як від мастацтва
1.1 Паняцце літаратуры. Генезіс і эвалюцыя мастацкай славеснасці і поглядаў на яе
літаратура мастацкая славеснасць
Літаратура з’яўляецца адным з найбольш распаўсюджаных і даступных відаў мастацтва, бо яна ёсць мастацтва слова.
Заўважым, што тэрмін «літаратура» побач з азначэннем мастацтва слова ўжываецца таксама ў дачыненні да любых твораў чалавечай думкі, якія замацаваны ў пісьмовым слове і маюць грамадскае значэнне. Ёсць літаратура тэхнічная, навуковая, публіцыстычная, даведачная, эпісталярная і інш. Аднак у звычайным і больш строгім сэнсе літаратурай называюць творы мастацкай пісьменнасці.
Сам тэрмін «літаратура» ўзнік параўнальна нядаўна і пачаў шырока ўжывацца толькі ў ХVІІІ ст., выцесніўшы тэрміны «паэзія» і «паэтычнае мастацтва», якімі зараз абазначаюцца вершаваныя творы. Ён быў вызваны да жыцця кнігадрукаваннем, якое, з’явіўшыся ў сярэдзіне ХV ст., параўнальна хутка зрабіла «літаратурную» (прызначаную для чытання) форму бытавання мастацтва слова асноўнай і самай распаўсюджанай сярод іншых відаў мастацтва. Раней жа мастацтва слова існавала перш за ўсё для слыху, для публічнага выканання і разглядалася як умелае, адмысловае ажыццяўленне «паэтычнага» дзеяння сродкамі асаблівай паэтычнай мовы («Паэтыка» Арыстоцеля, іншыя старажытныя і сярэдневяковыя эстэтычныя трактаты Захаду і Усходу).
Літаратура як мастацтва слова ўзнікла на глебе вуснай народнай творчасці ў глыбокай старажытнасці – у перыяд фарміравання дзяржавы, якая побач з усімі характэрнымі для яе інстытутамі парадзіла таксама і развітую форму пісьменнасці. Аднак першапачаткова літаратура не выдзялялася з пісьменнасці ў шырокім сэнсе слова. У старажытных помніках, такіх, напрыклад, як «Біблія», «Махабхарата», «Аповесць мінулых часоў», элементы славеснага мастацтва існуюць у непарыўным адзінстве з элементамі міфалогіі, рэлігіі, начаткамі прыродазнаўчых і гуманітарных навук, маральнымі і практычнымі ўказаннямі, рознага роду інфармацыяй і г. д. Разам з тым сінкрэтычны характар ранніх літаратурных помнікаў ні ў якім разе не дазваляе лічыць іх эстэтычна бескаштоўнымі, бо тая форма рэлігійна-міфалагічнай свядомасці, якая адлюстравалася ў гэтых помніках, была па сваёй структуры вельмі блізкай да мастацкай.
Хоць, як вынікае з прыведзеных вышэй звестак, гісторыя мастацкай літаратуры налічвае некалькі тысячагоддзяў, літаратура ў тым сэнсе слова, у якім яно ўжываецца зараз, фарміруецца і ўсведамляе сябе толькі з пачаткам нараджэння новага, буржуазнага грамадства. Славесна-мастацкія творы мінулых часоў таксама набываюць у дадзеную эпоху спецыфічна літаратурнае быццё, перажываючы пры гэтым істотныя змены ў новым – чытацкім (а не вусным) успрыманні. Адначасова ідзе працэс разбурэння нарматыўнай паэтычнай мовы: літаратура ўбірае ў сябе элементы агульнанароднай мовы, яе слоўны «матэрыял» становіцца універсальным. Заўважым, што эстэтыка ХІХ ст. (Гегель, рамантыкі і інш.) пачынае ставіць на першы план чыста змястоўную, духоўную своеасаблівасць літаратуры і ўсведамляць яе ў першую чаргу не ў шэрагу іншых відаў мастацтва, а побач з навуковымі, філасофскімі, публіцыстычнымі відамі пісьменнасці. Аднак к сярэдзіне ХХ ст. усталёўваецца сінтэтычнае разуменне літаратуры, а менавіта разуменне яе як адной з форм мастацкага засваення свету, як творчай дзейнасці, што належыць мастацтву, але разам з тым з’яўляецца такой разнавіднасцю мастацкай творчасці, якая займае ў сістэме мастацтваў асаблівае, прыярытэтнае і вядучае месца. Гэта, дарэчы, зафіксавана ў няхай сабе не зусім правільным з фармальна-лагічнага пункту гледжання, але ж усё-такі надзвычай шырокаўжывальным выразе «літаратура і мастацтва».
Адзнакі літаратуры як вядучага віду мастацтва праяўляюцца ў многім. Па-першае, літаратура вельмі чулая да пульсу эпохі: яна жыва і непасрэдна адгукваецца на павевы часу, на новае, перадавое, прагрэсіўнае ў жыцці, хутка і аператыўна перадаючы ўсё гэта сваім чытачам. Так, напрыклад, агульнапрызнаным лічыцца ўплыў рускай класічнай літаратуры ХІХ ст. на грамадскую атмасферу свайго, ды і крыху пазнейшага часу, альбо ўплыў беларускай літаратуры канца ХІХ – пачатку ХХ стст. на фарміраванне нацыянальнай самасвядомасці нашага народа. Па-другое, многія мастацтвы грунтуюцца на літаратурнай аснове. Сярод іх – тэатр, кіно, тэлебачанне, эстрада, опера і нек. інш. Па-трэцяе, многім відам мастацтва творы літаратуры, растыражыраваныя (асабліва ў апошнія два стагоддзі) ў сотнях тысяч экзэмпляраў, «падказваюць» сюжэты, матывы, вобразы, выступаючы ў дадзеным выпадку ў якасці першакрыніцы.
Ёсць таксама шэраг іншых момантаў, якія выводзяць літаратуру на адно з самых вядучых месцаў у агульнай мастацкай сям’і. Вытокі, першапрычыны гэтага ляжаць у спецыфіцы і магчымасцях яе мастацка-выяўленчага матэрыялу і сродку стварэння вобразаў – звычайнага чалавечага слова.
1.2 Мастацкія магчымасці слова
Мастацкія магчымасці слова і мовы ў цэлым выяўляюцца ў наступных момантах.
Па-першае, адной з галоўных крыніц вобразнасці мовы з’яўляецца іншасказальнасць слова, г. зн. выкарыстанне ў мове твораў мастацкай літаратуры слоў у пераносным значэнні.
Па-другое, слоўная вобразнасць дасягаецца ў мастацкіх творах дзякуючы ўмеламу падбору аўтарам выяўленчых дэталей, прычым, іншы раз без выкарыстання нейкіх асаблівых сродкаў мовы (у прыватнасці, іншасказання), з абазначэннем таго, што адлюстроўваецца, звычайнымі, простымі моўнымі сродкамі.
Па-трэцяе, мова можа аказацца вобразнай і тады, калі аўтар узнаўляе воблік таго, хто гаворыць, з дапамогай укладвання яму ў вусны нейкіх надзвычай спецыфічных слоў (тэрмінаў, дыялектызмаў, жарганізмаў, слоў-паразітаў і г. д.).
Вобразныя магчымасці мовы якраз і вызначаюць рысы літаратуры як асаблівага віду мастацтва.
Да патэнцыяльных вобразных магчымасцей слова і мовы ў цэлым дапасоўваецца ў творах мастацкай літаратуры і той фактар, што мова іх, як правіла, максімальна арганізаваная. Кожнае адценне, кожны нюанс у сапраўдным літаратурна-мастацкім творы валодае выразнасцю і важкасцю. Калі «звычайнае» выказванне можа быць перааформлена без нанясення страты яго зместу (аб адным і тым жа, як вядома, можна сказаць па-рознаму), дык для мастацкага твора ломка моўнай тканіны нярэдка аказваецца згубнай.
У мастацтве слова вельмі важным з’яўляецца ашчадны адбор самых значных, найбольш выразных слоў і моўных канструкцый. Усё выпадковае і няпэўнае, усё нейтральнае, чаго шмат у звычайнай гутарковай мове, у літаратурна-мастацкім творы зводзіцца да мінімуму, а ў ідэале – да нуля. Пры гэтым у літаратуры выкарыстоўваюцца часам такія моўныя формы, якія цяжка, а то і зусім немагчыма ўявіць па-за мастацтвам.
Аднак фармальныя адрозненні мастацкай мовы ад іншых яе відаў неабавязковыя. Часта бывае, што літаратурныя тэксты няўхільна прытрымліваюцца лексікі, семантыкі і сінтаксісу звычайнай мовы – вусна-размоўнай (дыялог у рэалістычных раманах) альбо пісьмовай (проза ў выглядзе запісаў і дзённікаў). Але і ў тых выпадках, калі мастацкая мова з’яўляецца на першы погляд быццам бы тоеснай «звычайным» выказванням, яна ўсё-роўна валодае максімальнай упарадкаванасцю і эстэтычнай дасканаласцю.
1.3 «Нярэчыўнасць» вобразаў у літаратуры. Слоўная пластыка
Літаратура адносіцца да тых відаў мастацтва, якія прынята называць выяўленчымі ў адрозненне ад экспрэсіўных. Пры гэтым літаратура прынцыпова адрозніваецца ад іншых мастацтваў, для якіх характэрнай рысай з’яўляецца выяўленчасць. Жывапісцы і скульптары, акцёры і рэжысёры ствараюць вобразы, якія валодаюць нагляднасцю. Лініі і фарбы ў жывапісе, бронзавыя, драўляныя, мармуровыя фігуры скульптурных твораў, рухі артыстаў у тэатральных спектаклях і кінафільмах непасрэдна ўздзейнічаюць на нашы зрокавыя адчуванні.
Не тое ў мастацкай літаратуры. Словы ўсяго толькі асацыятыўна звязаны з тым, што яны абазначаюць. Чытаючы альбо слухаючы літаратурны твор, мы не бачым таго, што адлюстроўваецца, але з дапамогай уяўлення як бы па-новаму ўзнаўляем прадметы і факты, аб якіх распавядаецца. Слоўныя вобразы пазбаўлены нагляднасці, яны ўмоўныя і «нярэчыўныя», як зазначыў у свой час Лесінг у «Лаакаоне». М. Чарнышэўскі сцвярджаў, што, паколькі вобразы фантазіі (г. зн. уяўлення) больш бляклыя і слабыя ў параўнанні з непасрэдным пачуццёвым успрыманнем, паэзія па сіле і яснасці суб’ектыўнага ўражання заметна прайграе астатнім мастацтвам. Адзін з відных замежных тэарэтыкаў мастацтва, прадстаўнік фенаменалагічнага накірунку Р. Інгардэн гаварыў аб непаўнаце і некаторай схематычнасці слоўных вобразаў.
Адсутнасць прамой нагляднасці ў літаратурна-мастацкіх вобразах кампенсуецца іх асаблівымі, спецыфічнымі магчымасцямі. У адрозненне ад жывапісца і скульптара, пісьменнік узнаўляе не толькі тыя бакі рэчаіснасці, якія могуць быць успрыняты зрокава, але і ўсё тое, што адкрываецца слыху і пачуццю.
Галоўнае ж, што аўтар літаратурнага твора непасрэдна арыентуецца на «пазаадчувальнае» ўспрыманне чытача, а менавіта на яго інтэлектуальнае ўяўленне.
Такім чынам, слоўна-мастацкія вобразы ўзнаўляюць не столькі самі па сабе прадметы ў іх пачуццёва ўспрымальных уласцівасцях, колькі рэакцыі на рэчаіснасць чалавечай свядомасці, цэласныя суб’ектыўныя ўспрыманні.
Літаратуры супрацьпаказана шматстайная «рэгістрацыя» зрокава ўспрымальных частак прадметаў і мноства «дапаможных» падрабязнасцей. Разам з тым для пісьменніка непажаданыя і сумарныя, тэзісна-схематычныя абазначэнні пры адсутнасці дэталей, штрыхоў, прыватнасцей. Адцягненае «лагізіраванне» (няхай яно кампактнае, сціснутае альбо, наадварот, грувасткае, шматслоўнае) няздольнае даць сапраўднага мастацкага эфекту. Слоўны тэкст поўнасцю адпавядае патрабаванням мастацтва, калі пісьменнікам знойдзены нешматлікія яркія дэталі і падрабязнасці, якія ўзнаўляюць прадмет у цэласнасці яго вобліку.
У асацыяцыях чытача, якія вызываюцца слоўна-мастацкімі вобразамі, шмат індывідуальнага і адвольнага. І гэта адна з істотных рыс літаратуры як мастацтва. Уяўленні аб знешнасці герояў, іх рухах, жэстах, міміцы, аб абставінах дзеяння ў чытача больш суб’ектыўныя ў параўнанні з успрымаючым жывапіс, скульптуру, тэатральнае дзеянне, кінакарціну. У кожнага з нас свой Фауст, Таццяна Ларына, дзядзька Антось, Ганна Чарнушка. Такім чынам, чытач становіцца свайго роду саўдзельнікам стварэння мастацкіх вобразаў.
Зносіны чалавека з «нярэчыўнымі» вобразамі літаратурнага твора ажыццяўляюцца ў любых абставінах і «ўпісваюцца» ў яго паўсядзённае жыццё намнога лягчэй, чым успрыманне жывапісу, скульптуры, тэатральнай пастаноўкі, кінамастацтва. Чытач сам выбірае тэмп успрымання твора. Па ходу знаёмства з раманам, драмай альбо паэмай ён часам ізноў вяртаецца да ўжо пройдзенага тэксту, выбіраючы моманты, калі яму трэба, закрыўшы кнігу, падумаць аб прачытаным альбо, наадварот, засяродзіцца на чымсьці іншым. Слоўны вобраз – гэта свайго роду трамплін для сатворчасці чытача, штуршок для дзейнасці яго ўяўлення.
Пры ўсіх адзначаных нюансах слоўнае мастацтва аднак захоўвае свае сувязі са сферай бачнага. Літаратурны твор уяўляе сабой своеасаблівы сінтэз вобразаў, якія адлюстроўваюць і «нябачнае», і «бачнае». Таму мастак слова часта бывае занепакоены тым, каб у чытачоў фарміраваліся яркія зрокавыя ўяўленні. Дадзеная якасць літаратурна-мастацкага твора імянуецца слоўнай пластыкай.
Слоўная пластыка была асабліва важнай у антычнай літаратуры. Не выпадкова старажытнымі філосафамі паэзія нярэдка характарызавалася як «жывапісанне словам». Пластыка захавала сваё значэнне і ў літаратуры наступных эпох. Так, напрыклад, аб арыентацыі на «жывапісанне словам» у сваёй творчасці зазначалі Гётэ, Горкі і некаторыя іншыя славутыя пісьменнікі.
Разам з тым пры ўсёй важнасці перадачы мастакамі слова рэчаіснасці ў яе бачных зрокам праявах сфера слоўнай пластыкі ад эпохі да эпохі паступова звужалася. Гэта вымушалася грунтоўным і ўсебаковым аналізам жыццёвых з’яў, а таксама імкненнем пісьменнікаў даць глыбокія псіхалагічныя характарыстыкі сваім персанажам.
Такім чынам, адсутнасць у слоўных вобразаў прамой нагляднасці, будучы ў пэўнай ступені іх абмежаванасцю, кампенсуецца разам з тым магчымасцю выхаду з дапамогай «нярэчыўных» вобразаў на шырокія гарызонты пазнання свету.
1.4 Час і прастора ў літаратуры
Рэчаіснасць у яе прасторава-часавых каардынатах кожным відам мастацтва засвойваецца па-рознаму. Так, жывапіс і скульптура паказваюць прадметы ў статыцы, вылучаючы на першы план іх прасторавыя абрысы і прапорцыі.
Мастацкая ж літаратура (у гэтых адносінах да яе блізкія тэатр і кіно) узнаўляе пераважна такія жыццёвыя працэсы, якія працякаюць у часе, г. зн. чалавечую жыццядзейнасць, што звязана з ланцужком перажыванняў, думак, намераў, учынкаў, падзей. На дадзеную асаблівасць і спецыфіку слоўнага мастацтва адным з першых звярнуў увагу Лесінг. Імкненне літаратуры да адлюстравання жыццёвых працэсаў ён тлумачыў часавай працягласцю чалавечага маўлення.
Пры гэтым пісьменнік не звязаны з неабходнасцю адлюстроўваць бягучы час літаральна і непасрэдна, як гэта, напрыклад, уласціва тэатральнай пастаноўцы, дзе сцэнічны і рэальны час у межах аднаго дзеяння (акта) павінны абавязкова супадаць. У літаратурным творы могуць быць дадзены старанныя, падрабязныя характарыстыкі якога-небудзь прамежку часу. Даволі часта пісьменнік, наадварот, дае надзвычай кампактныя характарыстыкі дзейсных прамежкаў часу. Такім чынам, пісьменнікі могуць ці расцягваць, ці, наадварот, сціскаць час дзеяння.
У перадачы прасторавых адносін літаратура пэўным чынам прайграе мастацтвам, якія валодаюць выяўленчасцю. Лесінг падкрэсліваў, што прадметы, якія суіснуюць побач, павіны адлюстроўвацца галоўным чынам такімі мастацтвамі, як жывапіс і скульптура. Пры гэтым ён падкрэсліваў, што апісанні нерухомых прадметаў у літаратурных творах не павінны вылучацца на першы план: «Тое, што вока ахоплівае адразу, паэт павінен паказваць нам марудна, па частках, і нярэдка здараецца так, што пры ўспрыманні апошняй часткі мы ўжо зусім забываем аб першай». У «Лаакаоне» адзначаецца, што вялікія паэты пазбягаюць падрабязных апісанняў і імкнуцца замяніць іх узнаўленнем падзей. У якасці прыкладу прыводзіцца факт з «Іліяды», дзе Гамер не малюе (вядома, словамі) шчыт Ахіла, а распавядае, як ён быў выкаваны Гефестам.
Прыведзеныя меркаванні Лесінга ў многім пацвярджаюцца вопытам слоўнага мастацтва наступных эпох. Таленавітыя пісьменнікі пры паказе асяроддзя, у якім знаходзяцца і дзейнічаюць персанажы, стараюцца пераадолець статычнасць. Так, напрыклад, малюючы карціны прыроды, яны паказваюць іх у пэўнай дынаміцы, развіцці (успомнім раніцу ў тургенеўскім «Лесе і стэпе»; альбо паказ гэтага ж часу сутак Мележам у «Палескай хроніцы», калі ён знаёміць чытача з Куранямі і штодзённымі турботамі жыхароў гэтай вёскі).
Там, дзе ідзе просты пералік прадметаў, мастак рызыкуе аказацца манатонным і невыразным.
У мастацкім засваенні прасторы літаратура валодае, аднак, і перавагамі ў параўнанні са скульптурай і жывапісам. Пісьменнік можа з неабмежаванай хуткасцю пераходзіць ад адной карціны да другой, лёгка пераносячы чытача ў розныя месцы.
Прасторавыя ўяўленні ў літаратурных творах нярэдка могуць мець і абагульняючае значэнне. Як прыклад – вышыні раю і глыбіні аду, г. зн. «верх» і «ніз» у «Боскай камедыі» Дантэ; матыў дарогі ў «Мёртвых душах» М. Гогаля, прастор у трылогіі Я. Коласа «На ростанях».
Такім чынам, магчымасці літаратуры ў авалодванні прасторай хоць і нельга параўнаць з часавымі патэнцыямі гэтага віду мастацтва, аднак і яны істотна дапамагаюць у агульным працэсе ўзнаўлення жыцця.
1.5 Пазнавальныя магчымасці літаратуры і яе праблемнасць
Дыяпазон пазнавальных магчымасцей літаратуры вызначаецца двухпланавасцю слоўных вобразаў. Па-першае, з дапамогай мастацкай мовы абазначаюцца і характарызуюцца розныя бакі «пазаслоўнай» рэчаіснасці (зрокава бачныя паводзіны чалавека і акаляючыя яго прадметы, а таксама імпульсы, якія не атрымалі слоўнага ўвасаблення). Па-другое, у літаратурных творах шырока і канкрэтна ўзнаўляецца маўленчая дзейнасць людзей.
Чалавек у слоўным адлюстраванні (і толькі ў ім!) выступае ў якасці «носьбіта мовы». Гэта адносіцца ў першую чаргу да лірычных герояў, дзеючых асоб драматычных твораў і апавядальнікаў эпічных твораў. Характары персанажаў навел і апавяданняў, эпапей і раманаў раскрываюцца яшчэ і з дапамогай дыялогаў і маналогаў, якія вымаўляюцца ўслых альбо пра сябе. Тэкст літаратурнага твора – гэта заўсёды сукупнасць чыіхсьці выказванняў. Інакш кажучы, мова ў мастацкай літаратуры, будучы матэрыяльным сродкам стварэння вобразаў, выступае яшчэ і ў якасці важнейшага прадмета адлюстравання. Літаратура не толькі абазначае словамі жыццёвыя з’явы, але і ўзнаўляе самую моўную дзейнасць.
Выкарыстоўваючы мову ў якасці прадмета адлюстравання, пісьменнік пераадольвае тую схематычнасць слоўных карцін, якая звязана з іх «нярэчыўнасцю». Выказванні персанажаў уздзейнічаюць не толькі на ўяўленне чытача, але і на яго слыхавыя адчуванні: сінтаксічнымі канструкцыямі так ці інакш фіксуюцца інтанацыі таго, хто гаворыць. Літаратура, такім чынам, узнаўляе чалавечыя «галасы», хоць яны і не гучаць фізічна і ўспрымаюцца ўсяго толькі ўнутраным слыхам чытача.
Па-за мовай мысленне людзей, як вядома, ажыцявіцца ў поўнай меры не можа. Па гэтай прычыне літаратура з’яўляецца адзіным відам мастацтва, які прама і непасрэдна выкарыстоўвае чалавечую думку. Іншыя віды мастацтва робяць усё гэта толькі апасродкавана.
Узнаўленне літаратурай чалавечай думкі, мыслення адбываецца ў першую чаргу ў маналогах і дыялогах дзеючых асоб.
Нярэдкія ў літаратурных творах роздумы-развагі персанажаў альбо апавядальніка на філасофскія, сацыяльныя, маральна-этычныя, рэлігійныя, палітычныя, гістарычныя і іншыя тэмы. На працягу апошніх стагоддзяў узнік цэлы шэраг твораў літаратуры, у якіх інтэлектуальны бок жыцця чалавека вылучаны на першы план («Фауст» Гётэ, «Браты Карамазавы» Ф. Дастаеўскага, драмы Б. Шоу і М. Горкага, вершы і паэмы М. Багдановіча, А. Разанава і г. д.).
Працэсы мыслення адлюстроўваюць складанае і напружанае духоўна-эмацыянальнае жыццё чалавека, што можа свабодна і смела перадаць літаратура. Яна актыўна засвойвае эмоцыі і валявыя памкненні, якія маюць, кажучы мовай псіхолагаў і філосафаў, светапоглядны характар. Прычым, дзеля перадачы светапоглядных і наогул жыццёвых пошукаў герояў мастакам слова нярэдка прыходзіцца ўзнаўляць і пачуцці заблытаныя, няясныя, ірацыянальныя.
У шляхах і спосабах спасціжэння эмацыянальнага свету літаратура якасна адрозніваецца ад іншых відаў мастацтва. Калі, напрыклад, жывапіс і скульптура раскрываюць чалавечыя намеры і пачуцці толькі ўскосна (праз жэсты, позы, міміку), дык у літаратуры побач з ускосным абазначэннем перажыванняў асобы шырока выкарыстоўваецца прамы паказ душэўных працэсаў з дапамогай аўтарскіх характарыстык і выказванняў саміх герояў, якія прамаўляюцца ўслых альбо пра сябе. Узнаўляючы выказванні людзей з усімі эмацыянальнымі адценнямі, пісьменнікі змогуць пранікаць у самыя патаемныя глыбіні чалавечай душы.
І гэта дае магчымасць супаставіць літаратуру з мастацтвамі экспрэсіўнымі. Так, музыка і танец, спасцігаючы сферы чалавечай свядомасці, якія з’яўляюцца недаступнымі для іншых відаў мастацтва, разам з тым абмяжоўваюцца перадачай агульнага характару перажывання. Не тое ў літаратуры. Чалавечыя пачуцці і валявыя імпульсы даюцца тут у іх абумоўленасці жыццём і ў прамой накіраванасці на канкрэтныя з’явы рэчаіснасці.
Літаратуры, такім чынам, даступна прамое адлюстраванне працэсаў духоўнага жыцця ў яго сувязях з акаляючай рэчаіснасцю. Пры гэтым у літаратурных творах шырока і шматпланава ўзнаўляецца быццё як асобных людзей, так і цэлых грамадскіх груп. Ні адзін з відаў мастацтва не валодае здольнасцю такога шырокага і шматпланавага ахопу жыццёвых з’яў.
Зыходзячы з адзначанага вышэй, можна весці гаворку аб свайго роду універсальнасці літаратуры як віду мастацтва. З дапамогай мовы можна ўзнавіць любыя бакі рэчаіснасці, таму што выяўленчыя магчымасці слоўнага мастацтва практычна не маюць межаў.
Унікальнай якасцю мастацкай літаратуры з’яўляецца таксама яе ярка выражаная, адкрытая праблемнасць. Погляды пісьменніка, якія ўвасабляюцца перш за ўсё з дапамогай вобразаў, могуць выражацца ў яго творчасці і непасрэдна. Мастацкі тэкст нярэдка спалучае дэтальны паказ герояў, іх дзеянняў, узаемаадносін, перажыванняў з абагульняючымі характарыстыкамі жыцця і праблемнымі меркаваннямі, у выніку чаго аўтарскія пазіцыі ўвасабляюцца з надзвычайнай адкрытасцю і выразнасцю.
Многія літаратурныя творы, увасабляючы думкі аўтара напрамую, становяцца глыбока аналітычнымі, востра інтэлектуальнымі. Літаратурная форма з’яўляецца найбольш спрыяльнай для выражэння поглядаў аўтара. Маральна-этычныя, сацыяльна-палітычныя, гістарычныя, філасофскія, эстэтычныя погляды пісьменніка могуць непасрэдна выражацца і ў лірычных творах, і ў выказваннях дзеючых асоб, і ў мове апавядальніка.
Мастакі слова, асабліва паэты, нярэдка пішуць свайго роду праграмныя творы, у якіх фармулюецца іх пісьменніцкае «крэда». Такімі з’яўляюцца «Прарок» А. Пушкіна, «Паэт і грамадзянін» М. Някрасава, «Я не паэта…» Я. Купалы і інш. Таму ў многім паказальна, што ў пераважнай сваёй большасці ў сферы літаратурнай творчасці, найбольш інтэлектуальнай і праблемнай, фарміруюцца накірункі ў мастацтве: класіцызм, сентыменталізм, рамантызм і г. д.
І, нарэшце, у многіх шырока вядомых літаратурных творах мастацкім вобразам і карцінам папярэднічаюць (а часам і ідуць побач з імі) уласна публіцыстычныя меркаванні і абагульненні. Як прыклад – «Вайна і мір» Л. Талстога, «Доктар Фаустус» Т. Мана, «Птушкі і гнёзды» Я. Брыля і інш. Разам з тым абагульняючыя меркаванні не павінны нагрувашчвацца, станавіцца самамэтай. У сапраўдных мастацкіх творах яны не падмяняюць вобразы і карціны, а дапаўняюць іх.
1.6 Месца і роля літаратуры ў агульнай мастацкай сям’і. Літаратура ў сучасным тэхнізаваным свеце
Як ужо неаднаразова адзначалася, літаратура з’яўляецца надзвычай важным відам мастацтва. Яна хоць і адносіцца да т. зв. простых альбо аднасастаўных мастацтваў, але надзвычай цесна звязана з мастацтвамі сінтэтычнымі (шматсастаўнымі), якія спалучаюць у сабе некалькі розных носьбітаў вобразнасці (такімі з’яўляюцца архітэктурныя ансамблі, якія «ўбіраюць» у сябе скульптуру і жывапіс; тэатр і кінамастацтва ў іх вядучых разнавіднасцях; вакальная музыка і г. д.). Мастацкая літаратура выступае ў якасці надзвычай важнага кампанента сінтэтычных мастацтваў. У найбольшай ступені гэта адносіцца да драматычнага пісьменства, якое нават з улікам т. зв. драм для чытання (lesedrame – ням.) па сваёй сутнасці прызначана для тэатра. Ды і творы іншых родаў літаратуры ўдзельнічаюць у сінтэзе мастацтваў: лірыка ўступае ў кантакт з музыкай (песня, раманс), а таксама можа выкарыстоўвацца акцёрамі-чытальнікамі і рэжысёрамі (пры стварэнні сцэнічных кампазіцый). Апавядальная проза таксама даволі часта знаходзіць сабе шлях на сцэну і экран.
Пры ўсёй значнасці літаратуры яе роля і месца ў агульнай мастацкай сям’і не заўсёды правільна і поўнасцю ўсведамлялася. У розныя эпохі перавага аддавалася тым альбо іншым відам мастацтва. У антычнасці найбольш уплывовай з’яўлялася скульптура; у складзе эстэтыкі Адраджэння і ХVІІ ст. дамінаваў вопыт жывапісу. І толькі ў ХVІІІ, а яшчэ больш – у ХІХ ст., на авансцэну мастацтва выйшла літаратура. Адпаведна, адбыліся і змены ў эстэтычнай тэорыі. Так, ужо Лесінг у «Лаакаоне» рабіў акцэнт на перавазе паэзіі над жывапісам і скульптурай. Крыху пазней Кант вёў гаворку аб першынстве паэзіі над іншымі мастацтвамі. З надзвычайнай энергіяй узвышаў літаратуру над іншымі мастацтвамі, лічыў яе «вышэйшым родам мастацтва» В. Бялінскі.
Аднак, і гэта заканамерна, такой думкі прытрымліваліся не ўсе. Так, многія рамантыкі, а пазней і сімвалісты вышэйшай формай мастацкай дзейнасці і наогул культуры лічылі музыку.
Зазначым і падкрэслім, што падобныя меркаванні (як «літаратурацэнтрысцкія», так і «музыкацэнтрысцкія»), адлюстроўваючы змены і прыярытэты ў мастацкай культуры ХІХ – пачатку ХХ стст., аднабаковыя і не вытрымліваюць сур’ёзнай крытыкі. У супрацьлегласць іерархічнаму ўзвышэнню якога-небудзь аднаго віду мастацтва над ўсімі астатнімі пераважнай большасцю сучасных тэарэтыкаў падкрэсліваецца раўнапраўе форм мастацкай дзейнасці. Не выпадкова шырока бытуе выраз «сям’я муз».
ХХ ст. (асабліва яго другая палова) азнаменавалася сур’ёзнымі зрухамі ў суадносінах паміж відамі мастацтва. Узніклі, умацаваліся і набылі значны ўплыў мастацкія формы, якія грунтуюцца на новых сродках масавай камунікацыі: з пісьмовым і друкарскім словам сталі паспяхова спаборнічаць вусная мова, што гучыць па радыё, і, галоўнае, візуальная вобразнасць кінематографа і тэлеэкрана.
У сувязі з гэтым з’явіліся канцэпцыі, якія ў дачыненні да першай паловы ХХ ст. правамерна называць «кінацэнтрысцкімі», а да другой – «тэлецэнтрысцкімі». Практыкі і тэарэтыкі кінамастацтва неаднаразова сцвярджалі, што ў мінулым слова мела гіпертрафіраванае значэнне; а зараз людзі, дзякуючы кінафільмам, вучацца па-іншаму бачыць свет; што чалавецтва пераходзіць ад паняційна-славеснай да візуальнай, відовішчнай культуры. Адзін з тэарэтыкаў тэлебачання, канадскі вучоны М. Маклюэн, напрыклад, сцвярджае, што ў ХХ ст. адбылася другая камунікатыўная рэвалюцыя (першай было вынаходніцтва друкарскага станка): дзякуючы тэлебачанню, якое валодае надзвычайнай інфарматыўнай сілай, планета ператвараецца ў свайго роду вялікую вёску. Але гэта не самае важнае. Галоўнае, што тэлебачанне набывае велізарны ідэалагічны аўтарытэт: тэлеэкран уладарна навязвае глядацкай масе той альбо іншы погляд на рэальнасць. Калі раней пазіцыя людзей вызначалася традыцыяй і іх індывідуальнымі ўласцівасцямі, а па гэтай прычыне была ўстойлівай, дык у эпоху тэлебачання асабістая самасвядомасць практычна губляецца. Чалавецтва расстаецца з культурай індывідуальнай самасвядомасці і вяртаецца да племянной «калектыўнай бессвядомасці». Пры такой сітуацыі, сцвярджае М. Маклюэн, у кнігі няма будучага, бо занятак з ёю надзвычай інтэлектуальны; прасцей сесці каля экрана тэлевізара і чэрпаць адтуль інфармацыю, сузіраць творы мастацтва, нават тыя ж кнігі, толькі, вядома, пераведзеныя, няхай сабе і з пэўнымі стратамі, на мову кінамастацтва.
Як зазначае В. Халізеў, разглядаючы канцэпцыю канадскага прыхільніка тэлебачання, «у меркаваннях Маклюэна шмат аднабаковага, павярхоўнага і яўна памылковага (жыццё паказвае, што слова, у тым ліку і пісьмовае, зусім не адцясняецца на другі план, тым больш – не ліквідоўваецца па меры распаўсюджання і ўзбагачэння тэлекамунікацыі). Але праблемы, пастаўленыя канадскім вучоным, з’яўляюцца надзвычай сур’ёзнымі: суадносіны паміж візуальнай і слоўна-пісьмовай камунікацыяй складаныя, а часам і канфліктныя».
Пры ўсіх нюансах бытавання і функцыянавання літаратуры, нават у сучасную, тэхнічную і не надта спрыяльную для яе эпоху, нельга як прыніжаць, так і пераўвялічваць значэнне дадзенага віду мастацтва для жыцця прыватнага індывіда і грамадства ў цэлым.
Наогул жа, на думку В. Халізева, «ні ў якім разе не прэтэндуючы на тое, каб паўстаць над іншымі відамі мастацтва і тым больш іх замяніць, мастацкая літаратура, такім чынам, займае ў культуры грамадства і чалавецтва асаблівае месца як нейкае адзінства ўласна мастацтва і інтэлектуальнай дзейнасці, падобнай працам філосафаў, вучоных-гуманітарыяў, публіцыстаў».
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1. Введение в литературоведение.– 2-е изд., доп.– М., 1983.
2. Поспелов Г.Н. Теория литературы / Поспелов Г.Н. – М., 1978.
3. Теории, школы, концепции (критические анализы). Художественное произведение и личность.– М., 1975.
4. Тынянов Ю.Н. Иллюстрации // Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино.– М., 1979.
5. Хализев В.Е. Теория литературы / Хализев В.Е.- 2-е изд.– М., 2000.
6. Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение / Абрамович Г.Л. - 7-е изд., испр. и доп.– М., 1979.
7. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества / Бахтин М.М. - М., 1979.
8. Волков И.Ф. Теория литературы / Волков И.Ф.– М., 1995.
9. Лазарук М.А., Ленсу А.Я. Уводзіны ў літаратуразнаўства.– 2-е выд., дапр. і дап.– Мн., 1982.
10. Литературный энциклопедический словарь.– М., 1987.
11. Марксистско-ленинская эстетика.– М., 1983.
12. Рагойша В.П. Паэтычны слоўнік.– 2-е выд., дапрац. і дапоўн.– Мн., 1987.
13. Яцухна В.І. Тэорыя літаратуры / Яцухна В.І. – г. Гомель, 2002. – 147 с.
14. Хрестоматия по теории литературы / Составитель Л.Н. Осьмакова.– М., 1982.
15. Уводзіны ў літаратуразнаўства. Хрэстаматыя.– 2-е выд., дапр. і дап.– Мн., 1991.
|
